نەوت و ( ١٧ )ی شووبات ... د. ئارام ڕەفـعەت - بەشی دووەم

لە بەشی یەکەمدا پەیوەست نەبونی دەڤەری زەرد بە ناڕەزایەتیەکانی ١٧ی شوباتەوەوەک ئاماژەیەک بۆ ئاوێزان نەبونی دەڤەری کەسک و زەردو نەوتیش بەیەکێک لەهۆکارەکانی ئەو ئازان نەبونەش لێکدرایەوە.باس لەوەش کرا بۆ تێگەیشتن لەکاریگەری نەوت لەئاوێزاننەبونی دوو دەڤەدەرەکە پێویستە رۆڵی نەوت لەدوو ئاستدا شرۆڤە بکرێت: یەکەم؛ ئایا لەدوای راپەڕینەوە پارتی لە داهاتی نەوتدا لەیەکێتی سودمەندتر بوە؟ دوەم؛ ئایا ئەو ناهاوسەنگیە چ کاریگەریەکی لەسەر لێکترازانی دەڤەری زەردو سەوز داناوە؟ لە ئاستی یەکەمدا ئەزمونی هەرێم بۆ دوو قۆناغ دابەشکرا: قۆناغی پێش‌و دوای ٢٠٠٣. لەقۆناغی یەکەمدا پارتی لەداهاتی نەوتدا لەم سێ بوارەدا لە یەکێتی سودمەندتر بوە: کۆنترۆڵکردنی دەروازەی ئیبراهیم خەلیل؛ هەناردەکردنی ٢٥٠٠٠ بەرمیل نەوتی عێراق بۆ تورکیا؛ پشکی زیاتری پارتی لە بەرنامەی نەوت بەرامبەر خۆراک (نبخ). سەرەنجام، پێش ٢٠٠٣ ناهاوسەنگیەک لە نێوان ئیمکاناتی دارایی پارتی‌و یەکێتیدا دروست دەبێت. لەم گۆشەیەدا قۆناغی دوەم‌و ئاڕاستەی ناهاوسەنگیەکان لە دوای ٢٠٠٣ شرۆڤە دەکەین.
لەم قۆناغەدا، ناهاوسەنگی نێوان پارتی و یەکێتی لە مەسەلەی قۆرخکردنی داهاتی نەوتدا بەسێ ئاڕاستەدا فراوانتر دەبێت.

یەکەم؛ سەرچاوەی بودجەی هەرێم لە(نبخ)ەوە دەگۆڕێت بۆ پشکی ١٧%ی بودجەی عێراق. لە ٢٠٠٨ بەدواوە، پشکی هەرێم لەبودجەی عێراقدا بەردەوام لەنێوان ٨ بۆ ١١ ملیار دۆلار بوە. واتە، بودجەی دوای ٢٠٠٣ی هەرێم چەند قاتی بودجەی پێش ٢٠٠٣ بوە. بۆ نمونە، لە ٢٠٠٢دا پشکی هەرێم لە(نبخ)دا ملیارو نیوێک بوو، لە ٢٠١٢دا ئەم بڕە بوو بە ١١ ملیار (٧ جار زیاتر). لەم قۆناغەدا، یەکێتی دەبێتە شەریکە بچکۆلەو پاشکۆی پارتی‌و ئیدارەکردنی بودجەی هەرێم دەکەوێتە ژێر کۆنترۆڵی پارتی‌و ئەم حزبە دەبێتە سودمەندی سەرەکی ئاڵوگۆڕی (نبخ) بۆ پشکی ١٧%ی بودجەی عێراق.

دوەم؛ لەم قۆناغەدا هەرێم‌و عێراق دەبنە گەورەترین هاوبەشی بازرگانی تورکیاو داهاتی دەروازەی ئیبرایم خەلیل وەک تاکە دەروازەی نێوان عێراق‌و تورکیا چەند قات زیاددەکات‌. بازرگانی تورکیا لەگەڵ عێراقدا لە ساڵی ٢٠١٢ بە ١١ ملیار دەخەمڵێنرێت و پشکی هەرێم لەو بازرگانیە ٧٠% (٧، ٧ ملیار دۆلارە). لەبەرئەوەی ئەم تاکە دەروازەیەی نێوان عێراق‌و هەرێمە لەگەڵ تورکیا لەلایەن پارتیەوە ئیدارە دەکرێت، سەرەنجام پارتی سودمەندی سەرەکی ئەم بازرگانیە قەبەیەی نێوان دوو وڵاتەکەیەو سەرەنجام داهاتێکی گەورە دەچێتە ژێر دەستی ئەو حزبە.

سێیەم؛ مەسەلەی بە قاچاغبردنی نەوت لەدوای ٢٠٠٣ فۆڕمێکی تر وەردەگرێت. پارتی لەبری نێوانگیری عێراق و تورکیا، راستەوخۆ سود لە هەناردەکردنی نەوتی هەرێم وەردەگرێت. لەنێوان ساڵەکانی ٢٠٠٧ تا ٢٠١٣ زیاتر لە ٤٣ کۆنتراکتی نەوتی لە گەڵ ٣٠ کۆمپانیای سەر بە ١٧ وڵاتدا واژۆکراوە.

بۆ هەر یەکێک لەو کۆنتراکتانە بڕێکی زۆر شیرینی وەرگیراوە. بڕی ئەو داهاتەی کە لەدەرهێنان‌و فرۆشتنی نەوتی هەرێم دەستدەکەوێت هیچی وای کەمتر نیە لەو بڕە بودجەیەی کە لەعێراقەوە دێتە هەرێم. بۆ نمونە، بەغدا بڕی فرۆشی نەوتی هەرێم لەساڵی ٢٠١١دا بە ٨، ٥ ملیار دۆلار دەخەمڵێنێت‌، کە نزیکەی ٦ ملیاری نەگەڕاوەتەوە خەزێنەکانی بەغدا. ئەم مەزەندەیە بۆ ساڵەکانی تریش راستە. جگەلەوە، لەهەرێمدا نزیکەی ٢٠٠ پاڵاوگەی نەوت هەیەو بەشێکی زۆری سوتەمەنی هەرێم دابین دەکەن‌. وەک دەزانرێت، لەلایەکەوە، ٩٥%ی بودجەی هەرێم لە بەغداوە دێت‌و لەلایەکی تریشەوە، روداوەکانی دوو مانگی رابردوو سەلماندنی کە بانقەکانی هەرێم لەپارە خاڵین. واتە، هیچ یەکێک لە داهاتی شیرینی گرێبەستەکان‌، فرۆشتنی نەوت‌و پاڵاوگەکان ناچێتە خەزێنەی حکومەتی هەرێم‌و دەچێتە خەزێنەی حزبەکان.

بەڵام لەچەند ساڵی رابردودا نەوت چەقی ململانێی نێوان یەکێتی‌و پارتی بوە. یەکێتی بەئاشکراو لەبەرزترین ئاستدا (لەوانەش کۆسرەت رەسوڵ‌و ئەرسەلان بایز) ناڕەزایەتی بەرامبەر سیاسەتی نەوتی پارتی‌و قۆرخکردنی سامانی نەوت لەلایەن پارتیەوە دەربڕیوە. ئەمەش واتە یان یەکێتی هیچ سودمەند نیە لەداهاتی نەوت، یان شەریکە بچکۆلەیەو پشکەکەی زۆر لە پشکی پارتی کەمترە.

بەکورتی، پارتی سەرەکیترین سودمەندی داهاتی نەوتە لەهەرێم‌‌و ئەمەش ناهاوسەنگیەکی بەرچاوی لەداهاتی ئەو حزبە بەبەراورد لەگەڵ سەرجەم حزبەکانی کوردستان دروستکردوە.