ده‌روازه‌یه‌كی مێژوویی:
به‌رله‌وه‌ی باس له‌دیارده‌ی ته‌ڵاق بكه‌ین وره‌هه‌ندو كارلێكه‌وته جیاجیاكانی شرۆڤه بكه‌ین، پێویست ده‌كات بگه‌ڕێینه‌وه بۆئه‌وگرێبه‌سته كۆمه‌مه‌ڵایه‌تیه‌ی كه‌واده‌كات تاكه‌كان له‌نێوان خۆیاندا پرۆسه‌یه‌ك به‌ناوی هاوسه‌رگیری پێك بهێنن.بێگومان ئه‌گه‌ر هاوسه‌رگیری و واقعی فراوان بوونی كۆی جومگه‌و جه‌مسه‌ره‌كانی مرۆڤایه‌تی نه‌بی، دیارده‌یه‌ك له‌پاڵیدا له‌ناو كۆمه‌ڵگاكاندا رونادات به‌ناوی [ته‌ڵاق –ڕه‌هابوون] به‌مانا كۆنتاكته‌كه‌ی هاوسه‌رگیری و به‌ندو باوی په‌یوه‌ست به‌وبواره‌وه، مرۆڤه‌كان له‌لایه‌ن په‌روه‌ردگاره‌وه خاسیه‌ت و سیفاتی جیاوازیان پی به‌خشراوه هه‌ربه‌و فراوان بوونه‌ش، عه‌قڵ و ئاوه‌زی گشت بونه‌وه‌ره‌كانی په‌یوه‌ندار به‌م دۆخه له‌چه‌ق و ته‌وه‌رێكی تێكه‌ڵاوبوونی هه‌موو له‌هه‌موو ته‌وافێكی زه‌رورده‌كه‌ن، نێرومی به‌یه‌كه‌وه ئه‌ومرۆڤه‌كامڵ نه‌بووه دروست ده‌كه‌ن كه‌دواجار به‌پێی ویستی قۆناغه‌كان ڕۆڵ له‌كه‌وتنه‌وه‌ی وه‌چه‌ونه‌وه‌ی نوی به‌به‌رده‌وامی دانی ده‌گێڕێت، ره‌نگه له‌بنه‌ره‌تدا واتاو چه‌مكی ته‌ڵاق هێنده به‌وقه‌باره‌یه‌ی ئێستا لق و ده‌رهاویشته‌ی به‌وجۆره نه‌بووبن، له‌قۆناغی سه‌ره‌تایی كشتوكاڵ و فێربوونی رێگاكان بۆماڵی كردنی شته‌كانی ده‌وروبه‌رله‌لایه‌ن مرۆڤه‌وه، زۆر جار به‌دۆخی خۆجیاكردنه‌وه له‌گه‌ڵ كه‌ره‌سته‌كانی تری ژیانكردن تێپه‌رچووه به‌ڵام ڕاده‌ی ژیری و ئاوه‌زی نه‌گه‌یشتۆته ئاستی ئه‌وه‌ی له‌قالبی یاسایه‌كی گشتگیرو كاریگه‌ری عورف و عاداته‌كاندا جێبكاته‌وه بۆیه‌شه مێژوویه‌كی دیارو باوه‌رپێكراو بۆفۆرمی ته‌ڵاق وداڕشتنی له‌نێوان مرۆڤه‌كاندا ناتوانرێت قه‌راری بۆوه‌ربگیرێت پێوه‌ری ئه‌مرۆكانه‌ودورتر له‌سه‌رده‌می ئێستا بۆداهاتوو ده‌ست نیشان بكرێت، دواجار هیچ گومانێك به‌خۆیه‌وه هه‌ڵنه‌گری.
[سه‌رده‌می دروست بوونی مرۆڤایه‌تی.....ڕه‌هایی وخۆپچكوڕانی نێر له‌می]
زۆر له‌مێژوو نووس و لێكۆڵه‌ره‌وان له‌سه‌ر ئه‌وڕایه كۆكن كه‌یه‌كه‌م جار ژن باڵا ده‌ست بوه‌و ته‌واوی بریارو فه‌رمانه‌كان له‌خودی قه‌ڵه‌مره‌وی ئه‌وه‌وه ده‌رده‌چوون ئه‌م قۆناغه‌ش به‌قۆناغی[ ژن سالاری] ناوشۆره‌تی هه‌بووه، پیاو تاكه ئه‌ركی خستنه‌وه‌ی وه‌چه‌ودابین كردنی بژێوی بووه، ده‌نا هه‌موو پرسه‌كانی تر بۆ ئه‌مرونه‌هی ژن ده‌گه‌ڕایه‌وه، له‌دوای دۆزینه‌وه‌ی كشتوكاڵ ونه‌رم كردنی ئاسن ومس به‌گوزه‌ركردنی رۆژگار ئه‌مانه بوون به‌ئه‌لته‌رناتیڤی ژن و ئینجا پیاوسلاربوون شوێنی به‌رێساو یاساكانی جاران چۆڵكرد هه‌تاكو گه‌یشته ڕاده‌ی ئه‌وه‌ی ژنان له‌هه‌ندی حاڵه‌تدا یه‌كسان بكرێن له‌گه‌ڵ كاڵاو ئامرازه‌كانی كێڵان و وه‌به‌رهێنان، هه‌رگاڤ له‌كه‌ڵك ده‌كه‌وتن، پیاو ئه‌و مافه‌ی بۆخۆی ڕه‌نێو هێنا كه‌ده‌ست به‌رداریان بێت، درێژبونه‌وه‌ی بارودۆخه‌كه‌ش به‌هیچ شێوه‌یه‌ك له‌به‌رژه‌وه‌ندی پرسه مرۆڤایه‌تیه‌كه‌دا نه‌بوو، هه‌تاكو له‌سه‌رده‌می نه‌فامی و نه‌زانیندا سه‌ره‌رای سه‌رهه‌ڵدانی چه‌ندین ئایین، هێشتا ژن له‌كایه‌یه‌كدا حسابی بۆنه‌ده‌كرا كه‌خاوه‌نی جه‌سته‌و بیركردنه‌وه‌ی خۆی بێت چجای بیر له‌داواكردنی ته‌ڵاق و بیرۆكه‌ی ئازاد بوون له‌به‌ندی پیاوی سه‌ردار بكاته‌وه.
[سه‌رهه‌ڵدانی ئاینه‌كان و دیارده‌ی ته‌ڵاق تیایاندا]
هه‌مووكۆمه‌ڵگایه‌ك به‌درێژایی رۆژگار خاوه‌ن نه‌ریت و رێسای تایبه‌ت به‌خۆی بووه، ئایینی یه‌هودیش كه كۆنترین ئایینی ئاسمانیه، بنه‌مای تایبه‌ت به‌خۆی هه‌یه و وێرای زانین و ئه‌زبه‌ركردنی به‌سرود [ته‌لمود ]پاراستویانه.له‌ئایینی یه‌هودیدا هاتووه كه‌نابێت پیاو ئافره‌ته ته‌ڵاق دراوه‌كه‌ی جارێكی تر ماره بكاته‌وه هه‌ندێكیش پێیان وایه ئه‌م كرداره بۆنه‌هێشتنی گۆڕینه‌وه‌ی ژنه‌كان بووه، هه‌روه‌ها رێگه نه‌دراوه به‌مێرد كه ژنه‌كه‌ی نه‌زۆك بی و یان له‌به‌رخراپی ناوبانگی دوای ته‌ڵاق دانه‌كه‌ی سه‌رله‌نوی ماره‌ی بكاته‌وه، له‌سه‌ر پیاوی یه‌هودی حه‌رام كراوه كه پارێز بۆژنی به‌رامبه‌ركه‌ی ببات و به‌دره‌وشتی له‌گه‌ڵدا بكات وه كاتێك ژنه‌كه به‌هۆیه‌وه ته‌ڵاق درا بیهێنێته ژێر نیكاحی خۆی، ئه‌م مه‌سه‌له‌یه به‌سزای خیانه‌تی ژن و مێردایه‌تی داده‌نرێت.یه‌كێك له‌مه‌رجه‌كانی هاوسه‌رگیری له‌ئایینی یه‌هودی ڕه‌زامه‌ندی هه‌ردوولایه بۆپرۆسه‌كه نه‌ده‌توانری زۆردی له‌ژنه‌كه بكری، له‌شه‌ریعه‌تی یه‌هودی ڕه‌زامه‌ندی دایك وباوك به‌هه‌ند نه‌گیراوه كوڕه‌كان بۆیان هه‌یه له‌ده‌ره‌وه‌ی پێخۆش بوونی ئه‌وان ژن بهێنن یان كچه‌كان بۆخۆیان شووبكه‌ن، شه‌ریعه‌تی جوله‌كه جیاوازی ناكات له‌نێوان خواستن وگواستنه‌وه‌دا، ئافره‌تی داواكراو به‌عه‌مه‌لی ده‌بووه هاوسه‌ری ئه‌وخۆرته‌ی داوای كردووه، زۆرده‌مان هاوسه‌ربه‌ندیه‌كه سروشتی نیمچه بازرگانیه‌كی به‌خۆیه‌وه‌ده‌گرت و كه‌ل و په‌ل و ماڵ و موڵك ده‌درایه بوكه‌كه، پیاو بۆی هه‌یه له‌دینی یه‌هودیدا به‌وپه‌ری ئازادی ده‌ست له‌ژنه‌كه‌ی بكاته‌وه وه‌كو له‌سفری ته‌كویندا هاتوه كه‌ده‌لێت[كاتی پیاو ژنێكی ماره‌كردوو خۆشی تێدانه‌دیته‌وه‌و به‌لایه‌وه عه‌یبداربوو نوسراوه بۆی كه ده‌كارێت ڕه‌های بكات و له‌ماڵی خۆی ده‌ری بكات...ژنی یه‌هودیش بۆی هه‌یه داوای جیابونه‌وه له‌مێرده‌كه‌ی بكات به‌به‌ڵگه‌وه كه‌سه‌لماندی ئازاری نه‌فسی و جه‌سته‌یی ده‌دات و هیچ ڕایه‌ڵه‌یه‌ك بۆژیان له‌گه‌ڵی نه‌ماوه‌ته‌وه].
[ته‌ڵاق لای مه‌سیحیه‌كان]
هه‌روه‌كوزانراوه فره‌ژنی لای مه‌سیحیه‌كان حه‌رام كراوه وه‌ته‌ڵاق دان به‌غه‌یری هۆكاری زیناكردن به‌هه‌مان شێوه قه‌ده‌غه‌كراوه وه‌كو له‌ئینجیلی مرقس ئاماژه‌ی پێدراوه كه‌ده‌ڵێت[هه‌ركه‌سێك ئافره‌تی خۆی ته‌ڵاق داوله‌گه‌ڵ یه‌كێكی دیكه زه‌ماوه‌ندی كرد ئه‌وا زیناده‌كات]وه‌له‌جێگایه‌كی تریشدا ئیشاره به‌زه‌واج كردن له‌گه‌ڵ ئافره‌تی ته‌ڵاق دراو ده‌كات به زیناكردن حسابی بۆده‌كات، بنه‌مای ئایینی مه‌سیحی بۆته‌ڵاق دان به‌م مه‌رجانه‌رێی تێده‌چێت له‌سه‌ره‌تادا رێگه نادات له‌ژنێك زیاتر بهێنرێت، چونكه ژن وپیاو یه‌ك جه‌سته‌ن ولێك دانه‌براون:
-زه‌واج كردن له‌گه‌ڵ ئافره‌تی ته‌ڵاق دراو قه‌ده‌غه‌یه چونكه حوكمه‌كه‌ی به‌زینا ئه‌ژماركراوه، ته‌ڵاق دانیش ته‌نها له‌حاڵه‌تی سه‌لماندنی زینای یه‌كێك له‌هاوسه‌ره‌كان رێگه‌ی پێده‌ده‌رێت ئه‌مه وێرای جیاوازیه‌كانی رێو شوێنی كه‌نیسه‌كانی كاسۆلیكی و پرۆتستان له‌م باره‌یه‌وه كه ئێستا خوێندنه‌وه‌ی دیكه‌ی بۆده‌كرێت، هاورێك به وێك نه‌چونه مه‌زهه‌بیه‌كانی تری دوودینه ئاسمانیه‌كه‌ی یه‌هودی وئیسلام كه‌هه‌ریه‌كه‌یان ئاداب و تێكستی تایبه‌ت به‌خۆیان هه‌یه لی به‌كه‌مترین خاڵی ناكۆكی.له‌توێی دیراسه‌ت و توێژینه‌وه‌كان و له‌چه‌ندین كه‌ناڵی جیاجیاوه ده‌ركه‌وتوه كه ژماره‌ی ژنان له پیاوان زیاتره به‌هه‌ڵه‌ی تێده‌گه‌ن كه فره‌ژنی قه‌ده‌غه‌بكرێت، له روسیا كرملین هاته‌سه‌ر ئه‌وبروایه‌ی زۆری رێژه‌ی ژنان پێویستی به نه‌شته‌رگه‌ریه‌كی هاوشێوه‌ی فره‌ژنی هه‌یه، له‌ووڵاتی میسر لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك ئه‌نجام دراو ده‌ركه‌وت كه بۆهه‌ر شه‌ش ئافره‌تێك یه‌ك پیاوهه‌یه، ئه‌مه‌ش سه‌رده‌بات بۆبڵاوبونه‌وه‌ی كاری نه‌خوازراو زیاد بوونی كاری له‌شفرۆشی به‌ڵام له‌به‌رامبه‌ردا ئه‌وه‌ش رونكراوه‌ته‌وه كه سیسته‌می حوكمڕانی هۆكارێكی سه‌ره‌كیه‌وله‌كاتی گۆڕانكاری و پێشهاته سیاسیه‌كان ئاور له‌بارودۆخی ژنان نادرێته‌وه به‌ڵكوزۆربه‌یان بۆ ژیان ناچار به‌وكاره‌ده‌كرێن كه دووره له‌ویستی و ئیراده‌ی خۆیان، فره‌ژنی وه‌كو په‌یره‌وێك و داهێنانی مۆدیلێك، كاردانه‌وه‌ی خراپ به‌دوای خۆیدا ده‌هێنێت له‌به‌رنایه‌كسانی و نادادپه‌روه‌ری ڕه‌گه‌زی نێر، ته‌ڵاق دان تادێت له كۆمه‌ڵگاكانی جیهاندا كێرڤی به‌ره‌و هه‌ڵكشانێكی ترسناك ده‌ڕوات كه به‌ته‌واوی شیرازه‌ی خێزانه‌كان تێك ده‌دات.
[شه‌ریعه‌تی ئیسلام وری وشوێنه‌كانی ته‌ڵاق دان]
ئه‌گه‌ربه‌راوردێك بۆسه‌رده‌می نه‌زانی و سه‌رهه‌ڵدانی ئایینی ئیسلام بكه‌ین، ئه‌و جیاوازیه جه‌وهه‌ریه ده‌بینین ئه‌م په‌یامه رێزێكی تایبه‌تی بۆئافره‌ت داناوه‌و پتر مافی بۆده‌سته‌به‌ركردووه، ژن له‌چاخی نه‌فامیدا وێنه‌ی كاڵایه‌ك و به‌كارهێنانی وه‌ك كه‌ره‌سه‌یه‌كی خۆشگوزه‌رانی ته‌ماشاكراوه، چۆنیه‌تی هاوسه‌رگیری و مامه‌ڵه‌كردنی نادروستانه‌ی ئه‌م سه‌رده‌ممان دێته پێش چاو كه‌چۆن له‌وپه‌ری ناعه‌داله‌تیدا ئه‌وپه‌ری هه‌ڵس و كه‌وتی نائینسانانه به‌رامبه‌ری كراوه، به‌ده‌یه‌ها جۆری زه‌واج هه‌بوون كه‌ته‌نیا بێریزی كردنی تێدابوو بۆئه‌و پێشهاته‌ش ئافره‌تان به‌گشتی قوربانی حه‌زوئاره‌زوه‌كان بوون له‌وانه زه‌واجی[ شغار، متعه، استبچاع، مزن، بدل، جمع...هتد] كۆی ده‌ره‌نجامی واتاو تێگه‌یشتن له‌م رودانه‌دا بۆیه‌ك مه‌به‌ست هه‌نگاو ده‌نێت ئه‌ویش دانانی خوارترین پله‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی بوو بۆ ئافره‌ت.
په‌یدابوونی ئایینی ئیسلام وه‌كو دوا ئایینی ئاسمانی له‌نیوه‌دروگه‌ی عه‌ره‌بی، پێكهاته‌ی ئه‌تنی وسایكلۆجی ئه‌وكۆمه‌ڵ و ده‌ستانه له‌وناوچانه‌دا زه‌قترین فاكته‌ری به‌رجه‌سته‌بوونی واقعی ژن بوون له‌تێڕوانین بۆ راگرتن و به‌ره‌لڵاكردنی له‌یه‌ك كاتدا، ره‌نگدانه‌وه‌ی كارو كرده‌وه‌ی چین و توێژو تیره‌وهۆزه‌كان به‌سه‌ر ئاكارو نه‌خشه كێشانی بویه‌ره‌كان به‌تێكرای له‌لایه‌ن ده‌مراستی ئه‌م عه‌شیره‌ت و تیرانه تادره‌نگانێكی زۆر خۆی هێشته‌وه بگره بووبه‌یه‌كێك له مل ملانی یه درێژخایه‌نه‌كانی ئیسلام له‌گه‌ڵ ئه‌ودواكه‌وتن وغه‌دره‌ی به‌ناوی باڵاده‌ستی ڕه‌گه‌زی نێرینه‌وه ئه‌نجام ده‌درا.
قورئانی پیرۆز هه‌تاكو هاتنی دواهه‌مین ئایه‌تی ته‌ئكیدی له‌سه‌ریه‌ك رۆحی و هه‌ماهه‌نگی نێوان ژن و مێردكردۆته‌وه، ئافره‌تی بۆپیاو به‌سه‌كه‌ن ناوبردووه بۆدۆزینه‌وه‌ی ئارامی تیایدا، په‌یامبه‌ری ئیسلام له‌دواوتاری خۆیدا له‌حه‌جی ماڵ ئاوایی به‌رونی وبی گری و گۆڵ ده‌فه‌رموێت[ استوێوا بالنسا و خیرا].
پرۆسه‌ی هاوسه‌رگیری له‌ئاینی ئیسلامدا وێرای جیاوازیه مه‌زهه‌بیه‌كانی بۆئه‌م بابه‌ت، مه‌سه‌له‌كه بۆتاكه سه‌رچاوه‌ی خوڵقاندنی به‌شه‌ریه‌ت ده‌گه‌رێنێته‌وه وه‌له‌ئه‌ێلدا جیاوازیه‌كی ئه‌وتۆی له‌گه‌ڵ دووئاینه ئاسمانیه‌كی تر نیه ته‌نها له‌هه‌ندی رێساو هاوكێشه‌ی ئاینده‌ی هاوسه‌رگیریه‌كه‌دانه‌بی كه پێشهات وروداوه كۆمه‌ڵگه‌یی یه‌كان ده‌یان فه‌رزێنن به‌ڵكو ئیسلام بازنه‌ی راگرتنی هاوسه‌رگیریه‌كه‌ی وه‌ها توندكردووه ته‌ڵاق دانی به[ابغچ الحلال عند الله] وه‌ێف كردووه، ده‌قه‌بنه‌ره‌تیه‌كانی قورئان كه‌نه‌گۆرن و سنووری ده‌سكاریكردن و لادانیان بۆنیه هاتووه رێزی ئافره‌تی گه‌یاندۆته مه‌ودایه‌ك كه له‌باوه‌رێكی جێگیر به‌خوداو كارپێكردنی ئامۆژگاری و فه‌رمانه‌كانی قورئان و واجبی هه‌ڵس وكه‌وتێكی ئاده‌میزادانه‌ی بۆ پیاو به‌ئه‌رك گرتووه، قورئان ده‌لێت [الگلاق مرتان او امساك بمعروف اوتسریح باحسان] له‌م ئایه‌ته‌دا دووشتی گرنگی هاوشان كردووه هه‌ڵبژاردنی سی یه‌می تێد به‌دوورماوه هێشتۆته‌وه پیاوی ئیماندار بۆی نیه جوڵانه‌وه‌ی نادروست له‌گه‌ڵ خێزانه‌كه‌ی بكات و به‌كه‌یفی خۆی بیر له هاوسه‌رگیریه‌كی به‌زۆر بكاته‌وه، مافی ته‌واو به‌ئافره‌ت دراوه‌كه‌له‌كۆر كۆبونه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ریدا به‌شداری بكات و بازرگانیش بكات له‌به‌رامبه‌ر پێدانی ماره‌یش له‌ئایه‌تێكی قورئانا هاتووه[وان اتیتموهن احداهن قنگارا فلاتاخژوامنه شیئا] بۆكۆتایی هێنان به كێشه‌و ناكۆكیه‌كان پاش دانانی[حكمامن اهله وحكما من اهلها]كردۆته پێك هێنانه‌وه‌و دروست كردنه‌وه‌ی كه‌شێكی خێزانی ئارام، وه‌ك دواچاره‌سه‌ری ته‌ڵاقی به‌ابغچ الحلاله‌وه كردۆته خاڵی یه‌كلایی كه‌ره‌وه.له‌كۆمه‌ڵگای سه‌رده‌می رابردودا به‌غه‌ریب نازانرێت كه بی په‌روا دژایه‌تی له‌گه‌ڵ ئاینه‌كه‌و دروشمه‌كانی بكرێت و به‌شتێكی زیاده‌ی دوور له بنچینه‌ی باب و باپیران ناوه‌زه‌د بكری، ده‌مێنێته‌وه قۆناغبه‌ندی دوای گه‌شه‌كردنی ئیسلام و په‌ل هاویشتنی بۆده‌ره‌وه‌ی جیهان، به‌رامبه‌ر به‌خۆبواردن له‌و ئه‌ركانه‌ی خراونه‌ته‌سه‌رشانی نێرو می، دووتوخمی باوه‌ردار كه‌بێن له‌لایه‌كه‌وه كلتوره‌كه تێكه‌ڵاوی ئاین بكه‌ن وله‌ژێرپه‌رده‌ی دین وخواناسیدا كاری نادروست بكه‌ن ئه‌مه شتێكی تره له‌مه‌كانێكی جیاوازتره‌وه ده‌كرێت ئاخاوتنی ده‌رباره‌وه بكری.
[كۆمه‌ڵگای عیراقی و گێژاوی ته‌ڵاق]
ته‌بیعه‌ت و پێكهاته‌ی كۆمه‌ڵگای عیراقی پێده‌چێت له‌هه‌موو ده‌ڤه‌رو ناوچه‌كانی تر جیاوازیه‌كی دیرۆكی هه‌بێت، گرفته كۆمه‌ڵایه‌تی ومێژویی یه‌كانی ووڵاتی میزۆپۆتامیا ناشاردرێنه‌وه و هیچ لایه‌كیش حه‌سودی پێنابات، گه‌نگه‌شه زۆره‌كان له‌وخاكه‌دا له‌وه‌ته‌ی ئاوه‌دانی لی په‌یدابووه بۆته مه‌نزلگای شه‌رو شۆرو چه‌سپاندنی ده‌سه‌ڵاته‌كان، رژێم وسیسته‌مێك نه‌ماوه لێی تاقی نه‌كرابێته‌وه، كێشه خێزانیه‌كان به‌ته‌واوی ورده‌كاریه‌كانیه‌وه، هه‌ژاری شه‌قام بۆتێگه‌یشتن عامیله ئه‌خلاقیه‌كان وایكردوه كه‌ئه‌وووڵاته بكه‌وێته‌سه‌رلێواری كاره‌سات و له‌هه‌موو سه‌روه‌ریه‌كانی دابرنرێت و كێشه‌ی ته‌ڵاقیش تیایدا بۆته‌سه‌رباری سه‌ڵتی بوونی تاكه‌كانی، تیۆری به‌پیتی پانتایی یه‌ك بۆ نه‌زعه تائیفیه‌كان یارمه‌تیده‌رێكی كاریگه‌ری مه‌عنه‌وی و ماددی بوون بۆڕسكانی شته‌كان به‌گشتی، له‌دوای 2003 وه بارگرژیه‌كانی تایه‌فی و بێكاری و شه‌پۆله‌كانی كوشتن به‌ناوی ناسنامه، خێزانه عیراقیه‌كانی پارچه‌پارچه‌كردووه به‌رزبونه‌وه‌ی رێژه‌ی بێكاری ودابران له‌خوێندن ڕۆلیان له‌ژیانی تاكی عیراقی گێرا كه‌به‌رۆشنبیریه‌كی كه‌م، هه‌وێنه‌كه‌ی عه‌شیره‌تگه‌ری بێت بیری زیاتر له‌ته‌ڵاق دان بكه‌نه‌وه.به‌پێی سه‌رچاوه‌یه‌ك له‌ئه‌نجومه‌نی دادوه‌ری عیراقی له‌ساڵی 2003 تاكو 2007رێژه‌ی جیابونه‌وه له 20649 حاڵه‌ت گه‌یشته 41536 حاڵه‌ت له‌ترسی كوشتنیان پیاوه‌كان ژنه‌كانیان ده‌نارده ده‌ره‌وه بۆكاركردن، ئه‌وه‌ش زۆرجار هۆكارێك بوون له‌به‌ر بڵاوبونه‌وه‌ی ده‌نگۆی خراپ ده‌ماری عه‌شایریان پاڵ به‌كه‌سه‌كه‌وه بنێت بریاری ته‌ڵاقدانی ژنه‌كه‌ی بدات، چه‌نده‌هاكه‌ره‌ت مه‌سه‌له‌كه به ته‌ڵاقدانه ئاسایی یه‌كه نه‌وه‌ستاوه به‌ڵكو به‌بیانوی شۆشتنه‌وه‌ی عه‌یب و (غسل العار) كرینه‌وه‌ی شه‌ره‌ف كۆتایی به‌ژیانی ژنه‌بی ده‌ره‌تانه‌كه هاتوه له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته‌ش به‌سزایه‌كی كورت له‌لایه‌ن دادگاوه ئازاد ده‌كرا وه‌ك له‌یاسای عیراقی ماده‌یه‌ك هه‌یه به‌ناوی غسل العار كه رێگه خۆش ده‌كات پیاو كوشتنی ژنه‌كه‌ی حه‌ڵاڵ بكات خۆی له به‌رپرسیارێتی ئه‌خلاقی و یاسایی بدزێته‌وه.
[كۆمه‌ڵه هۆكارێكی زاتی ومه‌عنه‌وی بۆ زیادبوونی حاڵه‌تی ته‌ڵاقدان وبه‌رده‌وامی پێدانی]
وه‌كو پێشتر ئاماژه‌مان پێیكرد كه عیراق به‌رزترین رێژه‌ی ته‌ڵاقدانی تێدا تۆماركراوه، دادگاكانی ئه‌و ووڵاته له 2008 نیشانه بۆزیادبوونی رێژه‌كه به‌بری 20% ده‌كه‌ن، له‌وماوه‌یه تا به‌رواری ئێستا ئاماژه‌كان روو له‌زیادبوونن له‌به‌رئه‌وه‌شه عیراق به‌مه‌مله‌كه‌تی بێوه‌ژنان ناسراوه، توێژه‌ره‌وه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان سه‌رنج بۆبڵابونه‌وه‌وته‌شه‌نه‌سه‌ندنی هاوسه‌رگیری مناڵ و هه‌رزه‌كاران ده‌ده‌ن كه‌له‌لایه‌ن كه‌س وكاریانه‌وه ناچاركراون، ئه‌وپرسانه‌ی باس كراون به‌ته‌نیا هۆكارنین بۆ بۆئه‌نجامی هاتنه‌ئارای ته‌ڵاق له‌نێوانی دووره‌گه‌زه‌كه‌دا به‌ڵكو فاكته‌ری ئابوریش ده‌ورێكی كاراوبه‌رچاو ده‌بینێت چونكی زه‌واجی له‌م چه‌شنه زۆره‌كین و واده‌كات هه‌ردوكیان نه‌توانن خۆیان بژیێنن سه‌ره‌نجام لێك جیاده‌بنه‌وه، هۆكارێك له‌هۆكاره دیاره‌كان له‌كۆمه‌ڵگای عیراقیدا ته‌قینه‌وه‌ی جیاكاریه مه‌زهه‌بیه‌كانه كه وای ده‌رهێناوه خێزانه‌كان لێك دووربكه‌ونه‌وه‌و بیر له رێگای چوونه ناو هاوسه‌رگیری نه‌كه‌نه‌وه، لێك هه‌ڵوه‌دا بوونی پیاو ژن له‌ژێر رۆشنایی ئه‌گه‌روپێشهاته‌كان رێگه خۆش ده‌كات خۆشه‌ویستی جاران به‌رق وتوڕه‌یی پڕبكرێته‌وه سه‌ربۆئه‌وه بكێشێته‌وه به‌شكست هێنان و هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی 50تا60% پرۆسه‌ی هاوسه‌رگیری دوماهیان پێبێت.
[هه‌رێمی كوردستان وه‌ك كۆمه‌ڵگایه‌ك، وه‌كو به‌شێك له‌كۆمه‌ڵگای رۆژهه‌ڵاتی، دیارده‌ی هاوسه‌رگیری، لێك جیابونه‌وه]
بابه‌ته‌كه‌مان له‌سه‌ر ته‌ڵاق به‌كۆده‌رهاویشته‌كانیه‌وه به‌رمه‌بنای هه‌ڵێنجان و وێكچونێكی نه‌ته‌وه‌یی نیه كه‌مه‌رج بی كوردله‌عیراقدا دۆخه‌كه‌ی كۆپیه‌كی ئه‌وبێت و پاژێك بێت له‌ناگوزێریه‌كان به‌ڵكه لاكردنه‌وه‌یه‌كه له‌وكاریگه‌ریه نێگه‌تیڤانه‌ی كه‌له‌گه‌ڵ بارودۆخه جیاوازه‌كان دروست ده‌بن، به‌شێوه‌یه‌كی ماتماتیكی راست و دروست ناتوانری ئامارێكی بی كه‌م ونوقسانی به‌ده‌ست بهێنرێت چونكه چی پرۆسه‌ی هاوسه‌رگیریه‌كه‌یه وه‌چ ته‌ڵاقدانه به‌رده‌وام له‌هه‌ڵكشان و داكشانێكی سه‌ركه‌ش وبزێودان و له‌سه‌رهێلێكی ته‌ریبدانین.
[كاریگه‌ریه كلتوری و فه‌رهه‌نگیه‌كان]
وه‌ك ده‌زانین ئێمه‌ش وه‌كو كورد به‌ده‌رنین له‌كارتێكردنه هه‌رێمیه‌كان و ئه‌و نه‌ریتانه‌ی دراوسی و ده‌وڵه‌تانی ده‌وربه‌رمان ناكرێت نادیده‌بگیرێن، كورد به‌گشتی گیرۆده‌ی بارودۆخی ناهه‌مواری سیاسی و كۆچپێكردن و ڕاگواستنی قه‌سری هاتووه، شه‌ری ئایدۆلۆژی و بیرباوه‌ری له‌گه‌ڵدا كراوه به‌ناوی دروشمی جۆراوجۆره‌وه هه‌ڵخه‌ڵه‌تێنراوه، لی ئه‌وه‌ش مانای ئه‌وه‌نیه باس له‌كه‌م ته‌رخه‌می خۆی نه‌كات، ئاینی ئیسلام كه‌كورد یه‌كێكه له‌ئاینزاكانی له‌چ شوێنان رێگه‌ی به‌ژن به‌ژنه‌وگه‌وره‌به‌گچكه‌یی وه‌رگرتنی شیربابی نه‌داوه، هه‌روه‌ك رێگه‌ی به‌وه‌ش نه‌داوه ژن وكچ بكرێنه كه‌فیلی گوناهی باوك وبراو خزمه‌كانیان، ناكرێت چاوله‌وه‌بپۆشین تائه‌م له‌حزه‌یه‌ش له‌هه‌ندی شوێنی كوردستان شته‌كه وه‌ك خۆی ماوه‌ته‌وه ئه‌گه‌ر هۆكاره‌كه‌ش بۆكاریگه‌ری كلتوری عه‌ره‌بی و توركی و فارسی به‌ینه‌وه دیسان ده‌لاله‌ت له‌وه‌ناكات چاوی خۆمان له‌چاره‌سه‌رنه‌كردنی بنوقێنین، چه‌نده‌ها ژن وكچی كورد له‌ئه‌نجام دانی ژن بۆژن و بن پشك دوچاری ته‌ڵاقدان و[ بێوه‌ژنبوون]بونه‌ته‌وه دیتنی چاوی كوردیش بۆئافره‌تی ته‌ڵاقدراوو بی مێردكه‌وتوو بینینی گه‌لانی تری غه‌یره كورده ئه‌گه‌ر پیاو بێوه‌پیاوی له‌به‌رامبه‌ر ژندا بۆخۆی ڕه‌وا ببینێت كه‌رێك وایه، یارمه‌تیده‌ده‌بوو بۆ دانانی ستراتیژێك كه‌به‌رهه‌مه‌كه‌ی چاره‌سه‌ریكی سایكۆلۆژبێت به‌بێگومان سه‌رجه‌م ته‌ئویله‌كان ده‌گۆڕان، ئه‌مه‌شیان تاهه‌نوكه له‌بۆته‌ی خه‌مێكی گرانی كۆمه‌ڵگه‌یی و قانونی جێگایه‌كی شیاوی بۆ تواندنه‌وه‌یه‌كی زانستی بۆدانه‌نراو، .
[ته‌كنه‌لۆجیا..رۆڵی ئه‌كتیڤی له‌ته‌ڵاق وه‌رگرتن]
ته‌كنه‌لۆجیای سه‌رده‌م سه‌ره‌رای ئه‌وراژه مه‌زنه‌ی به‌مرۆڤایه‌تی ده‌كات، خراپ به‌كاربردنی چه‌ندین كاره‌ساتی كوشتن و لێك هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی خێزانیبه‌دوخۆدا كێش كردووه، باش بوونی ئاستی بژێوی چین وتوێژه‌كانی كۆمه‌ڵگای كوردی، ده‌رفه‌تی خێرایی ره‌خساند كه‌زیاتر روبكرێته شتومه‌كی لۆكس و به‌ده‌ست هێنانی نوێترین زانیاری په‌یوه‌ندی كردن به‌رێگای مۆبایل و تۆره‌كانی ئینته‌رنێت، له‌گه‌ڵ خێرا بڵاوبونه‌وه‌ی ته‌كنه‌لۆجیاو جۆره‌كانی له‌لایه‌كی تره‌وه موسیبه‌تی تووشی خێزانه‌كان كردووه به‌گوێره‌ی زیاتر له‌سه‌رچاوه‌یه‌ك زۆرترین حاڵه‌تی لێك جیابونه‌وه له‌مابه‌ینی ئه‌و كوركچانه‌یه كه‌به‌ته‌مه‌نێكی گه‌نجی ژیانی هاوسه‌ری پێك ده‌هێنن، ماوه‌یه‌كی كه‌م به‌یه‌كه‌وه ده‌بن دواتر بۆبه‌دواداگه‌ڕانی شتی تازه‌تر و باز بۆپه‌یوه‌ندیه ناشه‌رعیه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی هێلانه‌ی هاوسه‌رگیری ده‌هاوێژن، پاشان به‌دڵ شكاوی عادزی له‌به‌رده‌م داگاو پیاوه ئاینیه‌كان خۆیان ده‌بیننه‌وه، ته‌فسیری زایه‌ند و سێكس ئه‌گه‌ر له‌سه‌ره‌تادا غه‌ریزه‌یه‌كی لائیرادی و هێزی ئه‌ودیوی میتافیزك بوبی ئێستا، ئامانجه‌كه له‌وه‌ترازاوه له تاكه جێگاسروشتیه‌كه‌ی سه‌یر بكرێت، ئاسته‌نگه‌بڤه‌كانی ناوكۆمه‌ڵگا، بونه‌ته‌ده‌ربری ئه‌وحه‌زه په‌نهانانه‌ی خواستی به‌ده‌ست هێنان له‌گه‌ڵ هه‌موورێگا شه‌رعی وناشه‌رعیه‌كان هاوتابكرێته‌وه، شایانی هه‌ڵوه‌سته له‌سه‌ركردنه كه كێشه‌ی نیشته‌جی بون و نه‌بوونی خانووو ده‌رفه‌تی ژیانێكی مامناوه‌ند پاڵنه‌رێكی گاڵته‌پێنه‌كراوی دیارده‌كه‌یه، ئه‌ولاتر بۆمه‌ترسی له‌زۆربوونی ته‌ڵاقدان، راسته‌وخۆ كاریگه‌ری ترسناكیشی بۆ ماڵباته گه‌وره‌كان هه‌بووه ژن هه‌بووه خاوه‌نی مناڵ و ژیانی شه‌رافه‌تمه‌ندانه‌ی خۆی بووه له‌به‌ربچوكترین ئاخاوتن و گرته‌ی مۆبایل به‌كوشتن و تازیه‌یه‌كی ساردوسر كۆتایی هاتووه.بوونی جیاوازیه‌كان له‌كۆمه‌ڵگای كوردیدا ڕه‌نگه هێنده كاردانه‌وه‌یان نه‌بێت له‌جه‌وهه‌ردا، هه‌موورایه‌كان كۆكن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ده‌بێت پیاو پارێزگاری له [شه‌ره‌ف و ناموسی بكات] ئه‌هوه‌نترین شت به رودانی ته‌ڵاقێك لێك ترازانی شیرازه‌ی خێزانه، حه‌قیقه‌تێك له‌ئارادایه له‌نێوان ته‌لاقێكی ئاره‌زومه‌ندانه‌و پێره‌و كردنی وه‌كومافێكی سروشتی، وه ته‌ڵاقێك سه‌ربباته‌وه بۆ په‌نابردن بۆفره‌ژنی وه‌ك چاره‌سه‌رێك! فره‌ژنی له‌ئیسلامدا نیو له‌سه‌داش نه‌چونه‌ته ناو ئه‌وئازادی ودادگه‌ریه‌ی یه‌زدان بریاری لێداوه، به ئایه‌تی[ فانكحوا ماگاب لكم مپنی وپلاپ ورباع] دوایی پی نه‌هێناوه ئایه‌تێكی دیكه ووشیارمان ده‌كاته‌وه پێچه‌وانه سودوه‌رگرتن بۆغه‌ریزه‌یه‌كی نێرینه‌یی كه‌ده‌لێت [ وان خفتم الا تعدلوا فواحده] رێك له ئایه‌تێكی نزیكدا رێگای بیانوه‌كانی پیاو ده‌برێت كه ده‌لێت[ ولن تستگیعوا ان تعدلوا بین النسا و ولوا حرێتم] ده‌گه‌رێینه‌وه بۆحه‌قیقه‌ته‌كه كه مه‌سه‌له‌كه به‌گشتی پێویستی به پێداچونه‌وه‌یه‌كی ئایینی و یاسایی و فه‌رهه‌نگی هه‌یه، له‌به‌رایی دا ده‌بێت تاكه‌كان له رووی رۆشنبیری وئه‌ندازه‌ی ئیمانێك هه‌ستی لی پرسینه‌وه‌ی ویژدانی تێدابێت، تێگه‌یشتنه‌كان فروانتربكرێن كه هارمۆنی و گونجانێكی كامڵی تێدابی به‌هۆیه‌وه فۆرماتی په‌یوه‌ندیه‌كانیان بكه‌نه‌وه ئینجا بیردۆزێك له‌هاوبه‌ندی كۆمه‌ڵگاوله‌به‌رچاوگرتنی داتاكانی رێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی، رێزبۆ ئیراده‌وباوه‌ری هاوبه‌شی تاكه‌كان دابنێن چونكه ته‌ڵاق مه‌فهومێكی یونیڤێرساڵ و ره‌هه‌ندێكی مرۆڤایه‌تی هه‌یه كه گشت جیهان ده‌گرێته‌وه له‌هه‌مان وه‌ختیشدا به گرفتێكی كۆمه‌ڵایه‌تی و ده‌رونی داده‌نرێت بۆیه پێویستمان به چاره‌سه‌رێكی ڕیشه‌یی هه‌مه‌لایه‌نه هه‌یه