رۆمان وەک کردەیەکى هونەرى پەخشانئامێز لە سەر بنەماى گێڕانەوە و رووداو و کاراکتەر لە نێوان خەیاڵ و حەقیقەتدا خۆى دەبینێتەوە و بە شێوەیەکى تا ئەندازەیەک ئاڵۆز دەچنرێت...رەنگە ئەو بە ناو پێناسەیە (ئاڵۆزى رۆمان) و (ئازادى رۆمان) لەوێدا هەڵگرێتەوە، کە تاکو ئێستا نەتوانراوە سنورەکانى رۆمان وەک پێویست دیارى بکرێت، نەک هەر تەنها لەبەر ئەوەى بە بێ بەشداریکردنى ژانرە ئەدەبیەکانى دیکە کورتى دینێت، بەڵکو لەبەر ئەوەى رۆمان وەسفکردنى رۆشنبیرییەکە، کە کۆمەڵگا پێیدا تێدەپەڕێت...ئەو قسەیەى دوایى دەرئەنجامى ئەو فیکرەیە کە دەڵێت "مرۆڤایەتى لە گەشەکردنێکى بەردەوامدایە" ئەو فیکرەیەى کە دنیاى مۆدێرنە پشتى پێدەبەستێت، ناوەڕۆکى ئەو فیکرەیە خۆى لە فەلسەفەى بوونگەرایى هۆسرەل و هایدگەر و سارتەر...دەبینێتەوە، بەڵام بایەخى ئەو فیکرەیە لە دوو خەسڵەتى جیاوازدایە: یەکەمیان پەیوەندى بە تۆتالیتێریى و تێکشکاندنى وەهمە گەورەکانەوە هەیە...دووەمیان تەعبیرى لە دوا سەرکەوتنەکانى ژیارى دەکات...پرسیار ئەوەیە: ئایا مرۆڤ لە وەهمەکانى ناوەوەى خۆى رزگارى دەبێت، دنیا وەک پێویست بەرەو کۆمەڵگایەکى گەشەکردوتر دەچێت، بەرەو تەکامل دەچێت؟
بە شێوەیەکى گشتى رۆمان لە دواى هاتنە ناوەوەى فیکرەى پۆست مۆدێرنە و درووستبوونى جۆرێک لە هاوپەیمانى لە نێوان کەناڵەکانى گەیاندن و دەسەڵات...ناشێ دەلالەت لە باشى (رابردوو) بکات! بەڵکو وەسفى ئەوە دەکات، کە بۆردیار بە "تەقینەوەى مانا" و لیوتار بە "بڕوانەبوون بە گێڕانەوە گەورەکان" و هابرماس بە "ئەزمەى رەوایەتى" ناوى دەبات...وەسفى سەردەمێک دەکات، کە دەکەوێتە دەرەوەى یەقینە سروشتیەکان و ناوەوەى ئاڵۆزییە مرۆییەکانەوە.
بە کورتى ئەمڕۆ رۆمان وەسفى ئەو رۆشنبیرییە دەکات، کە کۆمەڵگاى پێدا تێدەپەڕێت، هەر تەنها پانتاییەکى بێ رەنگى یەک بە دواى یەکى گێڕانەوەى یەک دەنگ نییە، تەنها سەلماندن و حیکایەتکردنى زانیارییەکانى رابردوو نییە، بەڵکو لە پێناو دەرکەوتنى لە نێو بازنەى میدیا و دەسەڵاتدا هەوڵدەدات ئامادەیى خۆى چڕ بکاتەوە، بۆ ئەوەى بتوانێت ئازادانە بەشدارى لە ناوەندەکانى راگەیاندا بکات، هەوڵدەدات لە ئاستێکى بەرزى ئیستێتیکى و داهێناندا ناوەندەکانى راگەیاند بەرەو ئەزموونگەریى و ئەزموونگەریى بەرەو مەعریفەى ئەدەبى بەرز بکاتەوە.ئەمڕۆ رۆمان هەر تەنها رووداوێک نییە، کە هەرگیز روونادات، رۆمان واقیع ناخاتە روو، بەڵکو کەشفى بوون دەکات...بوونیش هەر ئەوە نییە کە دەیبینین! ئەمڕۆ رۆمان هەر تەنها نواندنى جۆرێک لە گەمژەیى کاراکتەر و کاراکتەرى ئیشکالى و چەمکئامێز نییە، بەڵام لە بیرمان نەچێت فەزاى (کافکایى) و دژە واقیعى (دۆن کیشوتەى سیرڤانتس) و (ئەبلەى دیستۆفیسکى) و بە نێویەکداچوونى گێڕانەوەکانى (بۆرخیس) و واقیعى سیحرى (مارکیز...) کە فەزاى رۆمان لە ئاوێتەبوونى خەون و واقیع دەسازێنن...هەر تەنها هەڵگرى گریمانەى خودى و کۆجیتۆیەکى تایبەت و پرسیارێکى پەیوەست بە دادپەروەرى و تابلۆیەکى راستگۆیانەى ترس و تووندوتیژى و شیزۆفرینیا و نامۆیى و نیگەرانى و مۆتەکە و گۆشەگیرى...نییە، بەڵکو هەڵگرى پرسێکى فینۆمینۆلۆجى و ئۆنتۆلۆجیە!
ئەمڕۆ رۆمان پشت بە فرە هەڵوێستى و فرە فیکرى و فرە دەنگى و بۆچوونى جیاوازى ئایدیۆلۆجى دەبەستێت، جەخت لە فرە کاراکتەرى و بۆگێڕەوە و گێڕەڕەوە و وەرگرى جیاواز دەکات، لەسەر شێواز و داڕشتنى جۆراوجۆر و بە کارهێنانى فەزاى کراوە و یەکەى شوێنکاتى تێکئاڵاو وەستاوە...بەڵام لە بیرمان نەچێ وەک دنیابینى پەیوەستە بە ئیشکالیى ئۆنتۆلۆجییەوە! ئەمڕۆ رۆمان لە برى کاراکتەرێک، کە لەسەر ئەرزى واقیع دەژى و کۆمەڵێک خەسڵەتى دەرەکى هەڵگرتووە...کەسایەتى وەک بوونەوەرێکى خەیاڵى و هەڵگرى کۆمەڵێک ئاڵۆزى ناوەکى تەماشا دەکات، وەک چۆن لەبرى گەڕانەوە بۆ رابردوو و یەقینە سروشتیەکان، سنورەکانى نێوان خەیاڵ و واقیع دەروخێنێت و ئەو تێکشکانەش وەک دەمامکێک بۆ گێڕانەوە بە کار دەهێنێت، بەو مانایەش رووداو و شتەکان نابنە شوێن بایەخى گێڕانەوە، وەک چۆن زەمەنەکان (ئێستا و رابردوو و داهاتوو) بەیەکدادەچن و سەرەتا و کۆتایى ئەوەندە جێى بایەخ نییە...ئەمڕۆ زمانى رۆمان وەک پارادیمێکى رێکخراوى مانا سەیر ناکرێت، بەڵکو راستى خۆى لە سیستمێکى ناجێگیرى سەرچاوەکانیدا دەبینێتەوە، هەر لەوێشە زمان دەستبەردارى پیرۆزى دەبێت و خۆى بۆ تەئویلى جیاواز و فرە خوێندنەوە دەکاتەوە، زمان لە نێو رۆماندا لەگەڵ واقیع ناکەوێتە پەرچەکردارى سلبییەوە، بەڵکو لەگەڵ هەر خوێندنەوە و تەئویلێکى جیاواز دووبارە خۆى بەرهەم دەهێنێتەوە...بەو مانایەش زمان هەر تەنها ئاوێنەى بیرکردنەوە و کەناڵێکى بێ لایەنى گەیاندنى هەستى ناوەوەى مرۆڤ نییە، بەڵکو هێز و تواناکانى لە کردەدا دەردەکەوێت، لە هیچ کۆمەڵگایەکدا زمان دوا سنورەکانى مانا دیارى ناکات، بەڵکو هەمیشە وەک گریمانە سەیرى مانا دەکات، وەک ململانێیەکى کراوەى نێوان دەستە جیاوازەکان!
کاتێک دەڵێین ئەو رۆمانە جوانە؟! یەکەمجار نابێت لە بیرمان بچێت، کە بابەتى جوانى بە سەرنجى تێپەڕ بە دەست نایەت! چونکە بابەتى جوانى بونیادنانى دەقە لە ئاگامەندى خوێنەردا، بەو مانایەش جیاکارى بنەڕەتى بۆ بابەتى جوانى ئەوەیە، کە دەق لە ناوەوە دەرک بکرێت، دەمەوێت بڵێم لاى هەندێک لە رۆماننووسانى کورد جوانى رۆمانى کوردى و زمانى رۆمان لەو پەرچەکردارە زمانییەدا خۆى دەبینێتەوە کە ئاڕاستەى واقیع دەکرێت، بەڵام لە بیرمان نەچێت هەموو پەرچەکردارێک رێگا لە ئازادى و هەڕەمەکییەت دەگرێت...هەندێک لە رۆماننووسانى کورد جوانى لە (هەست جولاندن)دا دەبیننەوە، بەڵام لە بیریان دەچێت کە خەیاڵ ناشێ وەک بوونێک کە پێشتر هەبووە بگوازرێتەوە، ئەو قسەیەم لەوێوە نایەت کە هەست جولاندن وەرەقەیەکى حازر بە دەستى بۆرە و داهێنان تێیدا رەنگ ناداتەوە، ئەو قسەیەم لەوێوە نایەت کە هەست جولاندن لە نێو کلتورە جیاوازەکاندا جیاواز دەکەوێتەوە، بەڵکو لەوێوە دێت کە رۆمان وەک دەقێکى خەیاڵئامێز ناشێ بە هەمان شێوەى شتە حەقیقییەکان دیارى بکرێت...رۆماننووسانى کورد لە کاتى خوێندنەوە بیر لەو پرسیارە دەکەنەوە: چۆن رۆمان بەبێ ماندووبوون بەرەو پێشەوە دەچێت، واتە چۆن وا بکەن جەریانى بیرکردنەوەى خوێنەر دووچارى تەگەرە، بۆشایى، یان دووچارى موفاجەئە نەبێتەوە؟! هەڵبەتە ئەگەر بمانەوێ جەریانەکە بەردەوام بێ، ئەوە دەبێ هەموو رستەیەکى دواتر ئەو پێشینانە تەواو بکات، یان بەجێبهێنێ کە رستەى پێشتر بەرجەستەى کردووە و وروژاندوویەتى، ئەگەر نەیتوانى ئەو کارە بکات، ئەوە دووچارى کەموکورتى (نیشتنەوە دێ)، ئەگەر ئەوە شێوە ئاساییەکە بێت، کە خوێنەران پێى راهاتوون، ئەوە دەبێ رۆماننووسانى کورد دژەکەیان لەلا بێ بایەخ نەبێت، لەوێوە کە ئەوە موفاجەئە، تەگەرە، بۆشاییە...خوێنەر دووچارى بیرکردنەوەیەکى جیاواز و سەرسامبوون دەکات!! بێگومان ئەو بۆشایى و کەلێنە لە ساتەوەختى ئێستا دابڕاو نییە، بەڵکو لە بەرانبەر ساتەوەختى رابردوو دابڕاو دەکەوێتەوە...دواجار لە بیرمان نەچێت کە نە نووسەر کۆگایە و نە خوێنەر بە کردەى بەتاڵکردنى ئەو کۆگایە هەڵدەسێت؟!
کەواتە کاریگەرى جوانى بە نسبەت زمان ناشێ بەسەر شتى هەبوودا جێگیر بکرێت، کە بەشێکى گەورەى رۆمانى کوردى پێوەى دەتلێتەوە...چونکە کاریگەرى جوانى بۆشاییەک بۆ سیفەتەکانى وشە دادەمەزرێنێ، بۆشاییەک کە زمان نایناسێنێ و هەروەها هیچ پێناسەیەکیش بۆ ئەو پێشکەش ناکات!! بەو مانایەش من ناڵێم دەستەواژەى "جوانە" یان "ئەوە شتە جوانە" بێ مانایە...بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا "جوانە" چى دەگەیەنێت؟ هەڵبەت هیچ ناگەیەنێت، تەنها ئەوە دەگەیەنێت، کە مانایە، ئەوەش هیچ نییە، ئەوە نەبێت کە لە میانى دوو دەستەواژەدا مانایەکى هەیە، کاریگەرى جوانى بەوە جیا دەکرێتەوە، لە کاتێکدا مرۆڤ هەوڵدەدا پێناسەى ئەوە بکات، کە مانایە لە دووتوێى مانایەکى دیکەدا کە نایناسێت...
دەمەوێت بڵێم بەشێک لە جوانى زمان لە رۆمانى کوردیدا پەیوەندى بە پڕ بوونى مانا و بیرکردنەوەوە هەیە، لە هەموو ئاستە مەعریفى و خەیاڵییە جیاوازەکانەوە، مەبەستم لە رەهەندە جیاوازەکانى بەرهەمهێنانى مانا و موفاجەئەیە، مەبەستم ماناى سەرچاوەدار نییە، چونکە ماناى سەرچاوەدار ناشێ سروشتێکى جوانى هەبێ، ئەگەرچى لە ئەسڵدا جوانیش بێ (شتێکى لەخۆدا هەڵگرتبێ کە پێشتر نەبووبێ)...کەواتە سروشتى جوانى هەمیشە لەژێر هەڕەشەى دیاریکردنى وەسفدایە، چونکە جارێک جوانە و جارێک وەسفییە، جارێک دووچارى سەرسامیمان دەکات و جارێکى دیکە وەسفە...ئەوەش پەیوەندى بە خەیاڵکردن هەیە، چونکە هەرگیز ناشێ مانا هەتا هەتایە کاریگەرى جوانى هەبێ، وەک چۆن هیچ مانایەکیش نییە تەنها لە سەر خەیاڵ بژى ئەوەش یەکێکە لە ئیشکالەکانى هەندێک لە رۆماننووسانى کورد...دووبارە دەمەوێت بڵێم دەقى داهێنەرانە لەوێدا خۆى دەبینێتەوە، کە پێوەرە هونەرییە باوەکان تەجاوز دەکات و ئاسۆى چاوەڕوانى خوێنەر و پانتایى رۆشنبیرى باو دەگۆڕێت.
بە کورتى ئەگەر گێڕانەوە لە دنیاى مۆدێرنە هەوڵبدات پشتگیرى لە بەردەوامى سیستم بکات، ئەوە لە دنیاى پۆست مۆدێرنە بە تەواوى هەڕەشە لە سیستم دەکات...ئەدەبى مۆدێرنە لە نێو ئەو هەموو پەرت و بڵاوى و ئاژاوەگیرییەدا بە دواى بەها و مانایەکدا دەگەڕا و هەوڵیدەدا لە رێگاى داهێنانى ئەدەب و هونەرەوە هاوگونجان و یەکێتییەک بەدى بهێنێت، دەیویست لە نێوان ئەو هەموو بێ نرخکردن و ئاژاوەگێڕییە جوانى دەستەبەر بکات...بەڵام ئەدەبى پۆست مۆدێرنە لەو دنیا هیچ و وەسفیى و خەیاڵییەدا نکۆڵى لە بوونى ماناى سەپاو دەکات و مامەڵەى خۆى لەگەڵ بەرهەمهێنانى مانا و موفاجەئە دەسازێنێت!!
کاتێک دەڵێم رۆمان دەلالەت لە باشى رابردوو ناکات، بەو مانایەیە کە هونەرى رۆماننووسین هونەرێکە ریکلام بۆخۆى ناکات، هونەرێکى لەخۆوەى ئازادە، وێنەى کۆمەڵگایەکى نێرگزى و هۆشیار دەگرێت، بەو مانایەش چەمکى رەسەنایەتى ئەمڕۆ ناتوانێت بەو شێوەیەى کە دەیناسین تەعبیر لە خۆى بکات، لەبەر ئەوەى ویژدانى پیشەیى و رۆحى قوربانیدان و ئەرک و ماندوبوون و وردبینى و دەسەڵات و مەیلى ناسیونالى و دادپەروەرى کۆمەڵایەتى...بەرەو لەخۆوەیى و خودگەرایى و چێژ و ریکلام...هەنگاو دەنێت، لەبەر ئەوەى ئەمڕۆ دنیا بەرەو فەزایەکى زیاد لە پێویست فانتازى و رەنگاوڕەنگ و نەرم و نادیار و هەڵاوساو هەنگاو دەنێت، لەبەر ئەوەى ئەمڕۆى دنیا بەرەو ئازادى و ئازادى تاک دەبێتەوە...رەسەنایەتى ناتوانێت بەو شێوەیەى کە دەیناسین تەعبیر لە خۆى بکات، چونکێ هەموو تاکێک دەیەوێت قسەى خۆى هەبێت، نەک لە کۆدا بتوێتەوە، هەموو تاکێک دەیەوێت تەعبیر لە خۆى بکات و بەپێى بەرژەوەندییەکانى خۆى بجولێتەوە و ژیانى خۆى رێکبخات...رەسەنایەتى ناتوانێت بەو شێوەیەى کە دەیناسین تەعبیر لە خۆى بکات، چونکە لە پرۆسەى داهێناندا هەموو تێگەیشتنێک لە بارەى دەنگ و سەرچاوە لە نادیاردا دەخولێتەوە، هەر بەو مانایەش فیگۆرى نووسەر ئاوا دەبێت، لەوێوەش نووسین بەرەو فرە رەنگى و رەهەندە جیاوازەکانى بیرکردنەوە و بەشداریکردنى خوێنەر و ئاستەکانى خوێندنەوەى جیاوازمان دەکاتەوە! بەو مانایەش نووسەر بوونى خۆى لە بوونى دەقدا هەڵناگرێتەوە، بەڵکو لە بەشدارى و ئاستە جیاوازەکانى خوێندنەوە و خوێنەردا دەردەکەوێتەوە، چونکە دەق دەنگدانەوەى ژمارەیەکى لە بننەهاتووى دەقەکانى پێش خۆیەتى...ئەو تێزە توانیویەتى دنیابینى سەدەى ناوەڕاست و چەمکى رەهایى تێبپەڕێنێت و یەقینە گەورەکان بەرەو لەقبوون بکاتەوە و ئەرزش بۆ پەراوێز دابنێت.ئەو شێوەیە لە بیرکردنەوە گۆڕانکارییەکان و یارییەکانى مانا دەگوازێتەوە و لە تاک ماناییدا گیر ناخوات...بۆیە رۆمان دەلالەت لە باشى رابردوو ناکات، بەڵکو هەمیشە ئەو واقیعە رەتدەکاتەوە کە بەرهەمى دەهێنێت، هەمیشە بە دواى تەکنیکێکى جیاوازى رۆشنبیرییدا دەگەڕێت، بۆ ئەوەى تاک بە شێوەیەکى تلقایى خۆشییەکانى تێدا بە دەست بهێنێت، بەمجۆرە ئەمڕۆ تەوەرەى سەرەکى رۆشنبیریى بە دەورى جیاوازى چێژ و خۆشیدا دەخولێتەوە، نەک رەسەنایەتى.
کۆمەڵگاى ئەمڕۆ خۆى لە سێ بەشدا هەڵدەگرێتەوە: سیستمى تەکنیکاران، کە کارایى (activity) رۆڵى خۆى تێدا دەگێڕێت و سیستمى دەسەڵات و دادپەرەوەرى کۆمەڵایەتى، کە یەکسانى رۆڵى خۆى تێدا دەبینێتەوە و سیستمى رۆشنبیریى، کە جیاوازى چێژ و خۆشى رابەرایەتى دەکات! بەڵام هەموو ئەوانەى قسەمان لێکرد، لە داهێناندا قابیلى رەتکردنەوەى بێ سنوورە، ئەگەر رەتکردنەوە تواناى نوێکردنەوەى هەبێت و نەکەوێتە شێوازگیرییەوە، نەکەوێتە چوارچێوەى ئامادەوە، چونکە هەرگیز ناتوانین سەرچاوەکانى داهێنان دەستنیشان بکەین، وەک چۆن نوێ نایەوێت وەک کۆن بێت، نایەوێت بە هێلێکى ئاسۆیى هاوگونجاو و ئامانجداردا هەنگاو بنێت، بەڵکو وەسفى ئەو رۆشنبیرییە دەکات، کە ئەمڕۆى کۆمەڵگاى پێدا تێدەپەڕێت، وێنەى ئەو ماوەیە دەگرێت، کە لە نێوان (خود) و (دنیاى دەرەوە) دایە، وێنەى سەردەمێکى دوولەتبوو، سەردەمێک کە جەستە و رۆح دەکەوێتە ژێر رۆشنایى بیستراو و بینراوەوە.
هەولێر 29/6/2014