چه‌مكی باوه‌ڕ لە نێوان ئیمان و بڕوادا ... عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا

لە كۆتایی وەرزی پایز و لەگەڵ (فروغ)دا دەڵێین "ئیمان بهێنین بە سەرەتای وەرزی سارد"، لەو ڕستە شیعرەدا (ئیمان) و (وەرزی سارد) وەك دوو خەیاڵكراوی لەیەكنزیك خۆیان دەردەخەن، دەشێ ئیمان لای فروغ خواستی دۆزینەوەی مانایەكی دیكە و بەكارهێنانێكی دیكە و تێڕوانێنیكی دیكە بێت بۆ ساردایی ناخ. بەڵام لە دەرەوەی شیعردا ئەو لە یەكنزیكبوونەوەیە ڕەنگە مەحاڵ بێت، چونكە مەرج نییە وەرزی سارد بكەوێتە نێو سنورەكانی ئیمانەوە، بە هەمان شێوەش بۆشایی نێوان ئیمان و وەرزەكان، دەشێ گومان پڕی بكاتەوە!

من نامەوێت لەو دەستپێكە (ئیمان) لە شیعری فروغی فەرخزاد دابماڵم، بەڵكو هەوڵدەدەم پرسی ئیمان و بە كارهێنانی ئیمان وەك پرسێكی (فەلسەفی و سایكۆلۆجی و مەعریفی) لە شیعرییەتی (زمان) و (زمانی كوردی) نزیك و دوور بكەمەوە، نەك ئیمان بە خودا كە ئاڵۆزترین و كۆنترین كێشەیەكە لە نێوان زانست و ئاییندا. هەڵبەتە بەو مانایەش نا كە (بڕوا) لە بری (ئیمان) و (باوەڕ) وەك باگكراوەندی ڕاستی و ڕاستبێژی و قەناعەت تەماشا بكەم، بەڵكو بەو مانایە كە بەكارهێنانەكانی وشەی بڕوا و بڕواكردن بۆ ڕەواندنەوەی (گومان) لە ڕووی سایكۆلۆجییەوە دەچێتەوە سەر ڕەچەلەكی باوەڕ و باوەڕدارییەوە! وشەی باوەڕیش كە لە زمانی (فارسی) بە (باڤەر؛ Baver) دەخوێنرێتەوە، هەڵگری ئەو سنورە دیاریكراوانەیە كە (ئیمان) لە ڕووی دڵنیاییەوە دەیكێشێت! بە كورتی وشەی باوەڕ و باوەڕداری كە لە زمانی عەرەبی بە مانای (اعتقاد، معتقد، عقیدە، ڕای، مبدا، گریقە، ایمان، پقە، مژهب) بە كار دەهێنرێت، لە سەر یەك هێل لەگەڵ وشەی (بڕوا) و (بڕوا كردن) دەڕوا، كە لە زمانی عەرەبی بە مانای (مبداء، عقیدە، -پقە = یقین-، اعتقاد، تصدیق، ایمان، معتقد، ڕای) دێت. بەڵام پرسیاری من ئەوە نییە، كە لە ڕێگای ئیمانەوە بە یەقین دەگەین، یان لە ڕێگای ڕاستییەوە بە بڕوا دەگەین؟! بەڵكو زۆر بە سادەیی دەمەوێت لە كۆی ئەو قسانەدا بڵێم لە زمان و كلتوری كوردیدا (چەمكی ئیمان) زێتر وەك چەمكێكی سایكۆلۆجی كاری پێدەكرێت و (چەمكی بڕوا) وەك چەمكێكی ئایدیۆلۆجی بە كار دەهێنرێت! بەو مانایەش (چەمكی بڕوا) لەو ناوەندەدا چەمكێكی باركراوە و سادە نییە؟! بەڵام ئەگەر (سادە نەبوونی) چەمكی بڕوا پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆی بە دژ بوونەوە لە بەرانبەر چەمكی ئیمانەوە هەبێت، ئەوە (سادەبوونی) ئەو چەمكە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، كە خودی چەمكی بڕوا وەك (گۆڕاو) جیاوازی و دژە وەستان قبوڵ ناكات، واتە بە هەمان شێوەی چەمكی ئیمان هەموو شتێكی پێچەوانە و جیاواز لە خۆی، ڕەتدەكاتەوە. بۆ زێتر نزیكبوونەوە لەو چەمكەش لە بوارەكانی مەعریفە و فەلسەفەوە دەتوانین لە هەردوو كتێبی (فەلسەفەی بوون- لێكۆڵینەوەیەك لە هزری پاش میتافیزیك)ی دكتۆر (محەمەد كەماڵ) و كتێبی (مەعریفە و ئیمان)ی (بەختیار عەلی و هێمن قەرەداغی)دا بگەڕێین، بەڵام بۆ ئەوە نا ئیمان بە ئیمان تەفسیر بكەین و بڕوا بە بڕوا، بەڵكو بۆ ئەوەی بگەینە ئەو گوتەیەی نفێری، كە زانینی نەگۆڕ و جەهلی نەگۆڕ یەك شتە.

(1)

چەمكی (باوەڕ) وەك چەمكێكی سادە و نەگۆڕ خۆی وەك سەرجەمی مانا و دەلالەتەكان نیشان دەدات، بەڵام باوەڕ هەر تەنها لە ڕێگای دڵنیاییەوە پەیوەندی بە ئیمانەوە نییە، بەڵكو دەلالەتەكانی بڕواشی لەخۆدا هەڵگرتووە، چونكە هیچ باوەڕێك بە مانا فەلسەفییەكەی لە دەرەوەی (بڕوا) بەو مانایەی كە ڕاستی و ڕاستەقینەیە، بوونی نییە. وەك چۆن هیچ (بڕوا)یەك ناتوانێت سنورەكانی بەكارهێنانی (باوەڕ) تەجاوز بكات، بەو مانایەش (بڕوا) و (ئیمان) دەكەونە نێو ئەو پانتاییەی كە بەكارهێنانی (باوەڕ) لە ساتەوەختێكی زەمەنی و مەكانی دیاریكراو سنورەكانی دیاری دەكات. بڕوا یان ئیمان ئاماژە بۆ یەك جۆر لە ڕاستی دەكات، ئەویش سنوردانانە بۆ زانیارییەكان و قبوڵنەكردنی جیاوازییە!! چونكە وەك لە كتێبی (فەلسەفەی بوون)ی دكتۆر (محەمەد كەماڵ)دا هاتووە: بڕوا لەسەر جۆرێك لە زانین درووست دەبێت، بەڵام لەگەڵ جێگیربوونی دەبێت بە دۆگما و لە ئاستی ئەگەری جیاوازدا دەبێ بە ڕێگر، چونكە بڕوا بانگەشەی دوا ڕاستی و دوا قۆناغی بیركردنەوە دەكات. . ل9-10. بەڵام حیكایەتی مرۆڤ و ئیمان لە كوێوە دەستپێدەكات، هۆكارە بایۆلۆژییەكانی مانەوەی ئیمان چیین، پەیوەندی نێوان بڕوا و نەزانین لە كوێوە دێت و لە كوێوە كۆتایی دێت؟ هەموو ئەو پرسیارانە و زێتریش دەشێ لە بەكارهێنانەكانی بڕوا و ئیمان لە زمانی كوردی و خەیاڵدانی تاكی كوردیدا هەڵگرینەوە.

وەك دەزانین بیركردنەوە خۆی لای (هیراكلیتس) بە لۆگۆس و پاشان (ئەفلاتوون) و (ئەریستۆ) بە هۆش یان ژیری ناوی دەبەن. ئەگەر وەكو (پرۆتاگۆس) و شاگردەكانی زانین و چۆنیەتی زانین بۆ بابەتە هەستییەكان و هەستەكی نەگەڕێنینەوە و پێمانوابێت هەست خۆی بە جیهانی ماتەرەوە دەبەستێتەوە، ئەوە دەكەوینە سەر ئەو هێلەی كە هۆش یان ژیری ڕوو لە بابەتەكانی ئەودیو ماتەر دەكات، بەڵام نەك ئەو كاتەی كە هێزی بیركردنەوە دەكەوێتە فۆرمگیرییەوە، نەك ئەو كاتەی كە فۆرمی بڕواگەریی داوا لە مرۆڤ دەكات بڕواگەر بێت و چیدی بیر نەكاتەوە، بەڵكو ئەو كاتەی كە مرۆڤ لە هێزی بیركردنەوەی بەردەوامەوە جیهانبینی خۆی دیاری دەكات. لێرەدا ئەگەرچی پرسیاركردن لە بیركردنەوە، پرسیاركردن نییە لە ئەقڵێكی ڕووت، بەڵام ڕەنگە بێ پرسیاركردن لە خەیاڵی ئازاد پرسیاركردن لە بیركردنەوە كورتی بێنێت! هەڵبەتە ئەگەرچی من نامەوێت لەو چەند ڕستەیەدا كێشەكانی نێوان مەعریفە و خەیاڵ، ئیمان و گومان زۆر قوڵ بكەمەوە، بەڵام بێ قسەكردن لە هێزی خەیاڵ و هێزی زمان، بێ قسەكردن لە ئاگامەندی ناتوانین قسە لە پرۆسەی بیركردنەوە و گۆڕان بكەین، بە دیوەكەی دیكەش دەبێت بپرسین ئایا خەیاڵكردن دەكەوێتە دەرەوەی (پرۆتاگۆس) و شاگردەكانی. دەكەوێتە دەرەوەی بابەتە هەستییەكانەوە؟ دەمەوێت بڵێم مەحاڵە بتوانین خەیاڵ بخەینە دەرەوەی ئەقڵ و بیركردنەوە، مەحاڵە بە بێ هەستكردن بە دیاردەكان و نزیكبوونەوە لە دیاردەكان هێزی خەیاڵ بە دەست بهێنین، وەك چۆن مەحاڵە لە ڕێگای فۆرمەكانی زانینەوە خۆمان لە نەزانین ڕزگار بكەین، بەو مانایەش ئەقڵ هەمیشە لە پەیوەندی بە خەیاڵ و خەیاڵكراو ڕۆڵی خۆی پرۆسیسە دەكات، گەڕانەوەش بۆ خەیاڵی ئازاد هەرگیز گەڕانەوە نییە، بۆ فۆرمێكی دیاریكراوی هەستكردن و بیركردنەوە، گەڕانەوە نییە بۆ مەعریفەیەی چنراوی ئیلاهی، بە قەد ئەوەی بەرگریكردنە لە توانا لەبننەهاتوو و هێزە جیاوازەكانی مرۆڤ. . .

لێرەدا بەكارهێنانەكانی چەمكی بڕوا بە مانا ئایدیۆلۆجییە چەپگەراكەی ناچێتە خانەی دژە ئیمان بە مانا سایكۆلۆجییە ئایینەكەیەوە، بەڵكو دەبێتەوە فۆرمی كۆتایی خۆی. بەو مانایەش باوەڕ دەتوانێت بە بێ ڕاوەستان لەسەر شتێكی دیكە، هەبێت! كەواتە وەك چۆن لە قۆناغێك لە قۆناغەكانی گەشەی كۆمەڵایەتیدا (ئیمان) وەك پێداویستییەكی زمانەوانی و كلتوری خۆی پێش باوەڕ دەخات، لە قۆناغێكی دیكەدا (بڕوا) وەك فۆرمێكی دیكە دەچێتە شوێنییەوە، بەڵام سەرچاوەكەیان باوەڕە، هیچ فۆرمێكیش لە فۆرمەكانی (باوەڕ) لە دەرەوەی دۆگما ناژیت، كەچی خەیاڵ و هێزی خەیاڵ هەمیشە لە دەرەوەی فۆرمەكان ئازادی خۆی بە دەست دەهێنێت.

ئەگەر لەمڕۆماندا بمانەوێت لە زمانی كوردی خەیاڵدانی تاكی كوردی بەكارهێنانەكانی دەستەواژەی (بیروباوەڕی جیاواز) ڕاڤە بكەین، نابێ وەك پێكهاتە تەماشای نەكەین، ئەگینا دووچاری ئیشكالیی فیكری و فەلسەفی دەبینەوە، چونكە وەك ڕوونمانكردەوە خودی (باوەڕ) دۆگمە، بەڵام (بیر) لەبەر ئەوەی هێزی خەیاڵ و ئازادی خەیاڵی لەگەڵدایە جۆراوجۆر دەكەوێتەوە. وەك دەزانین دۆگم جیاوازی قبوڵ ناكات، بەڵام بیركردنەوە ئەگەرچی هەوڵیش بدات خەیاڵكراوەكانی خۆی بخاتە پێشەوە، بەڵام مەرج نییە شێوەیەكی دۆگماخوازانەی هەبێت! ئەوەش جیاوازی نێوان بیر و باوەڕە. جیاوازی نێوان ئیمان هێنان و وەرزی ساردە، كە خەیاڵێكە لە خەیاڵكراوەكانی (فروغ). لەلایەكی دیكە لە بەكارهێنان و خەیاڵدانی كوردیدا كاتێك یەكێك دەڵێت: بە بڕوای من ئەو مەسەلەیە ئاوا دەبێت. واتە كۆی داتا و زانیاری و بیركردنەوەكانی من تا ئەوەندە بڕ دەكات، ئەوە ئەو ڕاستییەیە كە من پێی گەیشتووم. بەڵام كاتێك دەڵێت: ئیمانم بەو مەسەلەیە هەیە. واتە هەموو زانیارییە زیادەكانی تۆ ناتوانێت ئەو دڵنیاییەی من لەق بكات، چونكە هەندێ شتی نادیار هەیە زانیارییە بەربڵاوەكانی تۆ پەی پێنابات. هەڵبەتە ئەو گریمانە زمانەوانییەی من لە نێوان (بڕوا و ئیمان) لەوێوە نایەت، كە هەمیشە ڕووبەری نهێنی و ڕووبەری سایكۆلۆجی لە ڕووبەری دیارو زانراو، لە ڕووبەری ئایدیۆلۆجی گەورەترە، بەڵكو لەوێوە دێت، كە دەشێ بۆ تاكی كوردی (بڕوا) سنورەكانی ڕاستی ئەمڕۆ دیاری بكات، بەڵام (ئیمان) بەشێكی پەیوەندی بە ئایندە و نادیارەوە دەكات، كە دڵنیایی و قەناعەت پڕی دەكاتەوە! بێگومان بەو مانایە نا كە بڕوا دەتوانێت لە دەرەوەی دڵنیایی و قەناعەتەوە بژی، بەڵكو بەو مانایە كە هەمیشە بەڵگەنەویستەكانی ئیمان وەك موقەدەس، وەك دەست لێنەدراو دەمێننەوە.

(2)

ئەگەر حیكایەتی ئیمان بۆ مرۆڤی ڕۆژهەڵاتی بكەوێتە پێش ناسینی دنیاوە، وەك (هێمن قەردەاغی) لە كتێبی (ئیمان و مەعریفە)دا قسەی لێدەكات، ئەوە كێشەی مرۆڤ بە شێوەیەكی گشتی وەك (بەختیار عەلی) دەینووسێت، ئەوەیە كە ناتوانێت دان بەو درزانەدا بنێت، كە لە زانیارییەكانیدا هەیە. ئەو دوو بۆچوونە لەوێدا لە یەك نزیك دەبنەوە كە (مرۆڤ ئەوەیە كە هەیە)، لەوێشدا لە یەكجیا دەبنەوە كە (مرۆڤ هەر تەنها ئەوە نییە، چونكە دەتوانێت زێتر بێت)! لە پشت مرۆڤی یەكەم فۆرم و كلتورێك هەیە و نادیارەكان ڕەنگ دەكات! لە پشت ئەوەی دووەمیان هێز و سەركێشییەك، خەونەكان دەنەخشێنێت! یەكەمیان پێمان دەڵێت لە نێو كلتورێكی دیاریكراودا دەژین، دووەمیان پێمان دەڵێت ژیان لە پێشمانە! ڕەنگە ئەوەش بە شێوەیەكی گشتی كێشەی نێوان ئیمان و مەعریفە بێت، كێشەی نێوان مرۆڤی ئاراستەكراو و مرۆڤی یاخی، مرۆڤی دڵنیا و مرۆڤی بە گومان. بەڵام لە بیرمان نەچێت (بەكارهێنان) گرنگیەكی گەورەی هەیە لە ناسینی ئێمە بۆ ژیان، چونكە ئێمە ناتوانین مانای حەقیقی شتێك كەشف بكەین تا وەسفی ئەو شتە یەكسان نەكەینەوە بە وێنەكەی لە ئەقڵماندا، وێنەیەك كە بەرهەمی بەكارهێنان و ئەزموونكردنی ئەو شتانەیە. . (ل244 مەعریفە و ئیمان) لێرەدا پرسیاری من لەوە نییە، كە ئەقڵ دەیگاتێ و ئەقڵ نایگاتێ. ئیمان تێزێكی ئەقڵانییە، یان نائەقڵانییە. بەڵكو دەمەوێت بپرسم پەیوەندی (چێژ) و (بە ئامرازكردنی دنیا) چ توانایەك بەرێوەی دەبات؟! كەواتە ڕاستە كێشە ئەوە نییە باوەڕمان بە ئەقڵ هەبێت یان نا، باوەڕمان بە زانست هەبێت یان نا، باوەڕمان بە تەكنۆلۆجیا هەبێت یات نا، بەڵكو كێشە لەوێدایە كە ئەو باوەڕانەمان وەك دوا حەقیقەت و دوا تەفسیر و دوا فۆرمی ئەقڵانی بخەینە ڕوو. چونكە لە بنەماوە ئێمە كائینێك نین بۆ بەرهەمهێنانی حەقیقەتی ڕەها، بەڵكو هەمیشە حەقیقەتی لۆكاڵی بەرهەم دەهێنین كە زەمەن بەجێیدەهێڵێت و فۆرمی تری حەقیقەت بەسەریاندا دێت. هەموو ئەو قسانەی (هێمن قەرەداغی) پێماندەڵێن مرۆڤ لە گەشتێكی بەردەوامی دۆزینەوەی حەقیقەتدایە، مرۆڤ لە هەر قۆناغێكدا بە شێوەیەكی جیاواز خۆی نوێ دەكاتەوە، مرۆڤ لە شوێنێكی بێ متمانەوە بەرەو دەرەوە هەنگاو دەنێ، بێ ئەوەی بزانێ بەرەو كام و كوێ و چ . هەموو ئەو سەبتایتڵانە دەكەونە ژێر یەك تایتڵی شیعری: مرۆڤ بوونەوەرێكە بۆ بەرهەمهێنانی خەیاڵ. .

كەواتە هەموو ئەو هەوڵە لە بننەهاتووانەی مرۆڤ بۆ ژیان و نوێبوونەوە، هەموو ڕاڤەكردنەكانی نێوان مرۆڤ و زمان، مرۆڤ و زەوی، بە قەد ئەوەی ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە خەیاڵی ئیبداعی و چێژەوە هەیە، بە قەد ئەوەی پەیوەندی بە گومان و نیگەرانیەكانەوە هەیە، بە قەد ئەوەی پەیوەندی بە تێگەیشتن و ڕاڤەكردنەوە هەیە. ئەوەندەش ئیمان و بڕوا جێدەهێڵێت! بەو مانایەش پرسیار ئەوە نییە، چۆن ڕوو لە بەكارهێنانەكانی بڕوا بكەین، حیكایەتی مرۆڤ و ئیمان لە كوێوە كۆتایی دێت. بەڵكو ئەوەیە مرۆڤ چۆن بوونی خۆی پرۆسیسە دەكات، مرۆڤ چۆن خۆی بۆ دنیا و زمان دەكاتەوە؟!

دواجار دەمەوێت لەگەڵ هایدگەر بڵێم زمان ماڵی بوونە! بەو مانایەش هەمیشە مرۆڤ لە خەیاڵی شیعرییەوە هەنگاو بەرەو واقیعێك دەهاوێژێت كە واقیعی ئەو نییە، بەرەو مانایەك هەنگاو دەنێت كە زمانی مەجاز دەینەخشێنێ، چونكە ماڵی زمان دڵنیایی ناس ناكات، چونكە هەمیشە مرۆڤ لە خواستی دۆزینەوەی مانایەكی دیكە و بەكارهێنانێكی دیكە و تێڕوانێنیكی دیكەدا دەژی، بەڵام ژیان هەرگیز چارەسەری نەزانینمان ناكات، بەڵكو هەمیشە وەك شێوازێكی دیكەی ئەزموونە جیاوازەكان دەكەوێتەوە، هەرگیز ژیان چارەسەری نەزانینمان ناكات، بەڵكو توانایەكە بۆ گەیشتن بە مەعریفە و چێژ و جوانی، ژیان توانایەكە وێنەی بوونەوەرە جیاوازەكان دەكێشێت، ژیان شیعرە، مرۆڤ شاعیرانە كەوتووەتە نێو ژیان.

ئه‌و بابه‌تانه‌ی له‌ کوردستان نێت دا بڵاوده‌کرێنه‌وه‌، بیروبۆچوونی خاوه‌نه‌کانیانه‌، کوردستان نێت لێی به‌رپرسیار نییه‌.