زۆرینه‌ی ئایدۆلۆژیاو ئایینه‌كانی دونیا هه‌وڵیانداوه هه‌میشه مرۆڤ دۆستانه و یه‌كسانی خوازانه ده‌ربكون، به‌ڵام ئه‌مانه به‌شی هه‌ره زۆریان له به‌كرداركردندا، به‌و جۆره نین و نایه‌نه‌وه كه بانگه‌شه‌یان بۆ خۆیانكردووه.
زۆرن ئه‌و بیروباوه‌ڕانه‌ی كه هه‌میشه باسیان له به‌هاو نرخی مرۆڤكردووه، به‌ڵام ئه‌وكاته‌ی كه پراكتیك كراون، زۆر دژه مرۆڤانه ره‌فتاریان كردووه.
ئه‌وه‌ی من ده‌مه‌وێت لێره‌دا باسی بكه‌م یه‌كێكه له‌و خاڵانه‌ی كه هه‌میشه ئیسلام به بایه‌خه‌وه تێیڕوانیوه و به‌رز نرخاندوێتی، ئه‌ویش یه‌كسانبوونی ده‌وڵه‌مه‌ند و هه‌ژاره له ئیسلامدا و كه‌سیان له كه‌سیان به‌ڕێزتر نین، كه سه‌رده‌مانی پێش هاتنی ئاینی ئیسلام، كۆمه‌ڵگای عه‌ره‌بی به‌م دیارده‌یه‌وه ناڵاندوێتی و هه‌میشه خه‌ڵكانی ده‌وڵه‌مه‌ند پله‌و پایه‌و ڕێزێكی تایبه‌تیان هه‌بووه.
ئایینی ئیسلام بۆ كۆكردنه‌وه‌ی هه‌ژاران له ده‌وری خۆی هه‌میشه بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ی كردووه، له ئیسلامدا هیچ جیاوازیه‌ك نیه له نێوان هه‌ژار و ده‌وڵه‌مه‌ندا.
گه‌ر سه‌یری وته‌كانی موحه‌ممه‌د بكه‌ین لێوان لێون له‌م بانگه‌شانه، كه له ئیسلامدا هه‌موو كه‌سێك به پێی له خودا ترسانی ڕێزی هه‌یه، ، بگره زۆر جار له وته‌كانی موحه‌ممه‌دداو له باسی چوونه به‌هه‌شتدا، باسی له‌وه كردووه كه هه‌ژاران بگره له‌پێشتریشن وه‌ك له‌م فه‌رمووده‌یه‌دا ده‌یبینین:
حديث أبي هريرة عن النبي : ” يدخل فقراء المؤمنين الجنة قبل أغنيائهم بنصف يوم وهو خمس مائة عام” 1.
واته: هه‌ژاران له نیو ڕۆژ زووتر ئه‌چنه به‌هه‌شته‌وه وه‌ك له ده‌وڵه‌مه‌نه‌كان، كه نیوڕۆژه‌كه ئه‌كاته پێنج سه‌د ساڵ.
هه‌روه‌ها له حه‌دیسێكی تردا په‌یامبه‌ری ئیسلام ده‌ڵێت:
حدثنا عبد الأعلى بن واصل الكوفي حدثنا ثابت بن محمد العابد الكوفي حدثنا الحارث بن النعمان الليثي عن أنس
أن رسول الله صلى الله عليه وسلم قال اللهم أحيني مسكينا وأمتني مسكينا واحشرني في زمرة المساكين يوم القيامة فقالت عائشة لم يا رسول الله قال إنهم يدخلون الجنة قبل أغنيائهم بأربعين خريفا يا عائشة لا تردي المسكين ولو بشق تمرة يا عائشة أحبي المساكين وقربيهم فإن الله يقربك يوم القيامة2
ده‌ڵێت: خوایه به هه‌ژاری بمژیێنه و به هه‌ژاری بممرێنه و له‌گه‌ڵ هه‌ژاراندا حه‌شرم بكه، عائیشه ده‌پرسێت بۆ ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خودا، ئه‌ویش ده‌ڵێت ئه‌وان چل پایز زووتر له ده‌وڵه‌مه‌نه‌كان ئه‌چنه به‌هه‌شته‌وه، ئه‌ی عائیشه ده‌ست مه‌نێ به‌ڕووی هه‌ژاره‌وه ئه‌گه‌ر به له‌ته خورمایه‌كیش بوبێت، هه‌ژارت خۆشبوێت و لێیان نزیك به لێیان، له ڕۆژی دواییدا خودا لێت نزیك ده‌بێت.
ئه‌م جۆره فه‌رموودانه گه‌لێك زۆرن له ناو فه‌رمووده‌كانی موحه‌ممه‌ددا و كه ده‌توانرێ ده‌یه‌ها فه‌رمووده‌ی له‌و جۆره له ناو وته‌كانیدا ببینرێت.
پاش ئه‌م وتانه، ئه‌گه‌ر سه‌یری مێژوی ئیسلام بكه‌ین به وردی بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت هه‌ژاران ته‌نیا له به‌هه‌شتدا له پێشی ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانه‌وه‌ن، له‌و دونیایه‌ی كه موحه‌ممه‌د تیایدا ده‌بێته حاكم، ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان هه‌میشه له‌پێشتر بوون، من ده‌مه‌وێت له‌سه‌ر نموونه‌یه‌ك به وردی بوه‌ستم، كه زۆر به‌ڕوونی تیایدا ئه‌وه ده‌بینین كه خه‌ڵكانی خانه‌دان و ده‌وڵه‌مه‌ند لای موحه‌ممه‌د ڕێزێكی تایبه‌تیان هه‌بووه.
كه‌م تا زۆر هه‌ریه‌ك له ئێمه باسی (وه‌حشی) بیستووه ئه‌و به‌نده ره‌شپێسته‌ی (حه‌مزه)ی مامی موحه‌ممه‌د ده‌كوژێت، ته‌نیا ئه‌وه له‌به‌رچاوه كه‌سێكی به‌نده له شه‌ڕی ئوحود دا شێره‌كه‌ی ئیسلام ده‌كوژێت و به‌مه‌ش موحه‌ممه‌د ته‌واو دڵگران ده‌بێت، به‌ڵام گه‌ر ئێمه سه‌یری ورده‌كاری كوشتنه‌كه بكه‌ین شتی زیاترمان بۆ روونده‌بێته‌وه.
ده‌بێ سه‌ره‌تا ئه‌وه بزانین هه‌موو كۆیله‌یه‌ك ته‌نیا هیواو ئاواتی ڕزگاربوونیه‌تی له كۆیلایه‌تی، بۆیه زۆرجار ئه‌شێ كۆمه‌ڵه كارێك بكات كه هیچی نه له‌سه‌ر ئه‌زانێت نه بڕوایه‌كی پێیه‌تی.
پاش ڕوودانی جه‌نگی به‌در و كوژرانی (عمر ی كوری هشام/أبا الحكم/أبو جهل) له‌و شه‌ڕه‌دا، قوڕه‌یشیه‌كان داخ له دڵتر ئه‌بن به‌رامبه‌ر موحه‌ممه‌د و مسوڵمانه‌كان، وه به تایبه‌ت (ئه‌بوسوفیان) و خێزانه‌كه‌ی (هند) كه هند له به‌دردا باوك و براو مامی كوژرابوون، بۆیه (هیند) پیلانی كوشتنی حه‌مزه داده‌ڕێژێت به یارمه‌تی (ئه‌بو سوفیان)ی هاوسه‌ری، بۆ ئه‌م كاره‌ش په‌نا ده‌به‌نه به‌ر (وه‌حشی) ، كه وه‌حشی كۆیله‌ی (جبير بن مطعم)ه بۆیه (جبیر) به (وه‌حشی) ده‌ڵێت: ده‌ته‌وێت ئازادی خۆت به‌ده‌ست بهێنیت؟ هه‌روه‌ها به‌ڵێنی ئه‌وه‌ی ئه‌داتێ گه‌ر بێت و (حه‌مزه) بكوژێت ئیتر له‌وه به‌دوا كه‌سێكی ئازاده.
هه‌موو مرۆڤێك له‌وه تێده‌گات كه وه‌حشی ته‌نیا چۆته ئه‌و جه‌نگه‌وه ته‌نیاو ته‌نیا له پێناوی ئازادبووی خۆی له كۆیلایه‌تی، هیچ كارێكی نه به خواكه‌ی موحه‌ممه‌د هه‌بووه نه به بته‌كانی قوڕه‌یش.وه‌ك وه‌حشی خۆی ده‌ڕێت له‌گه‌ڵ جه‌یشه‌كه‌دا دووربه‌دوور ده‌ڕۆیشتم و هیچ حه‌زێكم له شه‌ڕ نه‌بوو.
ئه‌مه ڕووداوێكی ئاشكرایه له كوژرانی (حه‌مزه)دا ئه‌وه‌نده‌ی ئه‌بوو سوفیان و هیند تاوانبارن ئه‌وه‌نده وه‌حشی تاوانبار نیه.به‌ڵام ده‌توانین پاش ئه‌م ڕووداوه سه‌یری مێژووی ئیسلام بكه‌ین كه موحه‌ممه‌د هه‌ڵوێستی به‌رامبه‌ر به ئه‌بوسوفیانی خانه‌دان و ژن و خێزانه‌كه‌ی چیبووه، هه‌روه‌ها به‌رامبه‌ر به وه‌حشی یه‌كی به‌نده‌ی هه‌ژار كه بوون و نه‌بوونی هیچ شتێك له هاوكێشه‌ی ئیسلام ناگۆڕێت چیبووه، پاش ئه‌وه‌ی موحه‌ممه‌د له‌شكره‌كه‌ی ده‌هێنێته نزیك (مه‌ككه) بۆ فه‌تحی مه‌ككه، له‌وێدا وه‌ك ئه‌وه‌ی ڕێزێك بدات به ئه‌بوو سوفیان و بۆی ده‌ر بخات و بڵێت تۆی خانه‌دان چونكه كارێكت له‌ده‌ست دێت و ناوێكت هه‌یه، بۆیه ڕێزێكی تایبه‌تیت هه‌یه له ئیسلامداو پێی ده‌ڵێت: له ڕۆژی فه‌تحی مه‌ككه‌دا هه‌ركه‌سێك بێته ماڵی تۆ سه‌لامه‌ت و بێ كێشه ده‌بێت، له كاتێكدا ئه‌وه‌شی پێده‌ڵێت هه‌ركه‌سێكیش له ماڵی خۆی بمێنێته‌وه هه‌ر سه‌لامه‌ت ده‌بێت، به‌ڵام ئه‌و وته‌یه‌ی كه هه‌ركه‌سێكیش بێته ماڵی تۆ سه‌لامه‌ت ده‌بێت، ئاشكرا دیاره موحه‌ممه‌د ده‌یه‌وێت ئه‌وه‌ی پێ ڕابگه‌یه‌نێت، كه ئه‌بوسوفیان جێگه‌ی تایبه‌تی خۆی هه‌یه لای موحه‌ممه‌د،
هه‌روه‌ها هه‌ر دووه‌م ڕۆژی ئازادكردنی مه‌ككه، زۆر به‌خۆشحاڵیه‌وه به‌ڵێنی مسوڵمانبوونی له (هیند) وه‌رگرت وه معاویه‌ی كوڕیشی بویه خه‌لیفه‌ی پێنجه‌می مسوڵمانان.
به‌ڵام (وه‌حشی) كه هیچ به‌ڵێنێكی له موحه‌مه‌دده‌وه پێنه‌گه‌یشتبوو كه گیانی پارێزراو ده‌بێت، بۆیه به ناچاری ڕووده‌كاته (طائف) و ماوه‌یه‌ك له‌وێ ده‌بێت و پاش مسوڵمانبوونی زۆرینه‌ی خه‌ڵكی (طائف) ده‌چێت خۆی راده‌ستی موحه‌مه‌دد ده‌كات و هه‌ر به گه‌یشتنه لای و مسوڵمانبوونی خۆی ڕاده‌گه‌یه‌نێت، به‌ڵام موحه‌ممه‌د وه‌ك و (أبو سوفیان)ی خانه‌دان ئه‌و ڕێزه تایبه‌ته‌ی بۆ ئه‌م نابێت و پێی ده‌ڵێت: بڕۆ له‌به‌رچاوم ون به، نامه‌وێت له‌مڕۆ به دواوه بتبینم، ئیتر تا مردنی موحه‌ممه‌د وه‌حشی نه‌یتوانی ڕووبه‌ڕوی موحه‌مه‌د دابنیشێت، هه‌میشه ده‌بوو له شوێنێك دابنیشێت كه موحه‌ممه‌د نه‌یبینێت.ئه‌مه ته‌واو ئاشكرایه كه ڕێزی خه‌ڵكانی ده‌وڵه‌مه‌ند و خانه‌دانه‌كان زیاتر و له‌به‌رچاوتر بووه وه‌ك له هه‌ژاران.ته‌واوی ئه‌م ڕووداوه ده‌توانیت له وته‌كانی وه‌حشی لێره‌دا بیبینین:
...أما إني سأحدثكما كما حدثت رسول اللهحين سألني عن ذلك، كنت غلاماً لجبير بن مطعم، وكان عمه طعيمة بن عدي قد أصيب يوم بدر، فلما سارت قريش إلى أحد، قال لي جبير: «إن قتلت حمزة عم محمد بعمي فأنت عتيق»، فخرجت مع الناس، وكنت رجلاً حبشياً أقذف بالحربة قذف الحبشة، قلَّما أخطئ بها شيئاً، فلما التقى الناس خرجت أنظر حمزة وأتبصره، حتى رأيته في عرض الناس مثل الجمل الأورق، يهدُّ الناس بسيفه هدَّاً، ما يقوم له شيء، فوالله إني لأتهيأ له، أريده وأستتر منه بشجرة أو حجر ليدنو مني إذ تقدمني إليه سباع بن عبد العزى، فلما رآه حمزة قال له: «هلم إلي يا ابن مقطعة البظور»، فضربه ضربة كأن ما أخطأ رأسه، وهززت حربتي، حتى إذا رضيت منها، دفعتها عليه، فوقعت في ثنته، حتى خرجت من بين رجليه، وذهب لينوء نحوي، فغُلب، وتركته وإياها حتى مات، ثم أتيته فأخذت حربتي، ثم رجعت إلى العسكر، فقعدت فيه، ولم يكن لي بغيره حاجة، وإنما قتلته لأعتق.
فلما قدمت مكة أعتقت، ثم أقمت حتى إذا افتتح رسول اللهمكة هربت إلىالطائف، فمكثت بها، فلما خرج وفد الطائف إلى رسول اللهليُسلِموا تعيت علي المذاهب، فقلت: «ألحق بالشأم، أو اليمن، أو ببعض البلاد»، فوالله إني لفي ذلك من همي، إذ قال لي رجل: «ويحك! إنه والله ما يقتل أحداً من الناس دخل في دينه، وتشهَّد شهادتَه»، فلما قال لي ذلك، خرجت حتى قدمت على رسول اللهالمدينة، فلم يرعه إلا بي قائماً على رأسه أتشهد بشهادة الحق، فلما رآني قال: «أوحشي؟»، قلت: «نعم يا رسول الله»، قال: «اقعد فحدثني كيف قتلت حمزة»، فحدثته كما حدثتكما، فلما فرغت من حديثي قال: «ويحك! غيب عني وجهك، فلا أرينك»، فكنت أتنكب رسول اللهحيث كان لئلا يراني، حتى قبضه الله.3
رونتر ده‌توانین ببینین ئه‌و كه‌سانه‌ی له سه‌ره‌تای ده‌ركه‌وتنی ئیسلامدا كێبوون كه به دڵ و به گیان خه‌باتیان بۆ ئیسلام ده‌كرد، وه ده‌شكرێ سه‌یر بكه‌ین پاشان كێن ئه‌و كه‌سانه‌ی كه بوونه خاوه‌ن پله‌و پایه له ده‌وڵه‌تی ئیسلامیدا، بۆ نموونه (بیلال بن رباح) كه هه‌ر له سه‌ره‌تای ده‌ركه‌وتنی ئیسلامه‌وه مسوڵمانبوو، زۆرترین ئازاری چه‌شت له سه‌ر هه‌ڵوێستی مسوڵمانبوونی، به‌ڵام هه‌تا مرد جگه له بانگده‌رێك هیچ پله‌و پایه‌یه‌كی له‌و جۆره‌ی نه‌بوو، ئه‌وانه‌ی كه بوونه خاوه‌نی پله‌و پایه له له‌وڵه‌تی ئیسلامیدا، هه‌موو ئه‌و خانه‌دانانه بوون كه زۆر سه‌رسه‌ختانه دوژمنایه‌تی ئیسلامیان كردبوو، له پاشانیشدا ئه‌وان بوونه كه‌سانی خۆشه‌ویستی خودا، بۆ نموونه، خه‌لیفه‌كانی ڕاشدین هه‌موویان خه‌ڵكانی خانه‌دان و ده‌وڵه‌مه‌ند بوون، به تایبه‌ت عوسمانی كوڕی عه‌ففان كه ده‌وڵه‌مه‌ندیه‌كه‌ی وایكرد موحه‌مه‌د ڕێزێكی تایبه‌تی بۆدابنێت و پێی بڵێت فریشته‌كانیش شه‌رم له عوسمان ده‌كه‌ن، هه‌روه‌ها ئه‌م ده‌وڵه‌مه‌ندیه‌ی وایكرد موحه‌ممه‌د دوو كچی خۆی بدات به عوسمان.
هه‌روه‌ها له بابه‌تی باڵاپۆشیدا، (ابن كه‌سیر) كه راڤه‌كارێكی ناسراوی ده‌قه‌كانی قورئانه، له ڕاڤه‌ی ئایه‌تی 59 ی سوره‌تی ئه‌حزابدا كه له‌سه‌ر واجب بوونی باڵاپۆشیه بۆ ژنانی مسوڵمانان، زۆر به ئاشكرا ئه‌وه ڕوونده‌كاته‌وه، كه هۆكاری دروستبوونی ئه‌و دیارده‌یه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی كه موحه‌ممه‌د ویستوێتی به‌و باڵاپۆشیه ژنانی مسوڵمان له ژنه كۆیله هه‌ژار و به‌د به‌خته‌كان جیا بكاته‌وه، وه‌ك (ابن كه‌سیر) ده‌ڵێت له‌و كاته‌دا له مه‌دینه خه‌ڵكانێكی فاسف له‌سه‌ر ڕێگای ژناندا ده‌وه‌ستان وه‌ختێك ده‌چوون بۆ ده‌ست به ئاو گه‌یاندن، له ده‌ره‌وه‌ی ماڵه‌كانیان، ئه‌وانیش ئازاریان ده‌دان و لاقرتێیان پێده‌كردن، به‌ڵام موحه‌ممه‌د ویستی به‌و باڵاپۆشیه ژنانی ئازاد جیابكاته‌وه له ژنانی كۆیله، ئیتر له دوای ئه‌وه‌وه گه‌نجان بزانن ئه‌وانه‌ی باڵاپۆشن ژنانی ئازادن و ناتوانن لاقرتێیان پێ بكه‌ن، ئه‌وانه‌ش كه باڵاپۆشنین ئه‌وه كۆیله هه‌ژار و به‌دبه‌خته‌كانن و ده‌توانن به دڵی خۆیان ئازاریان بده‌ن.
وه‌ك لێره‌دا ڕوونكرده‌نه‌وه‌كه‌ی (ئیبن كه‌سیر) ده‌بینین
وقال ابن أبي حاتم ، حدثنا أبي ، حدثنا أبو صالح ، حدثني الليث ، حدثنايونس بن يزيد قال : وسألناه يعني : الزهري - : هل على الوليدة خمار متزوجة أو غير متزوجة ؟ قال : عليها الخمار إن كانت متزوجة ، وتنهى عن الجلباب لأنه يكره لهن أن يتشبهن بالحرائر إلا محصنات .وقد قال الله تعالى : ( يا أيها النبي قل لأزواجك وبناتك ونساء المؤمنين يدنين عليهن من جلابيبهن ) .
وروي عنسفيان الثوري أنه قال : لا بأس بالنظر إلى زينة نساء أهل الذمة ، إنما ينهى عن ذلك لخوف الفتنة; لا لحرمتهن ، واستدل بقوله تعالى : ( ونساء المؤمنين ) .
وقوله : ( ذلك أدنى أن يعرفن فلا يؤذين ) أي : إذا فعلن ذلك عرفن أنهن حرائر ، لسن بإماء ولا عواهر ، قالالسدي في قوله تعالى : ( [ يا أيها النبي ] قل لأزواجك وبناتك ونساء المؤمنين يدنين عليهن من جلابيبهن ذلك أدنى أن يعرفن فلا يؤذين ) قال : كان ناس من فساق أهل المدينة يخرجون بالليل حين يختلط الظلام إلى طرق المدينة ، يتعرضون للنساء ، وكانت مساكن أهل المدينة ضيقة ، فإذا كان الليل خرج النساء إلى الطرق يقضين حاجتهن ، فكان أولئك الفساق يبتغون ذلك منهن ، فإذا رأوا امرأة عليها جلباب قالوا : هذه حرة ، كفوا عنها .وإذا رأوا المرأة ليس عليها جلباب ، قالوا : هذه أمة .فوثبوا إليها .
وقال مجاهد : يتجلببن فيعلم أنهن حرائر ، فلا يتعرض لهن فاسق بأذى ولا ريبة 4.
هه‌روه‌ها عومه‌ری كوڕی خه‌تتاب له سه‌رده‌می حوكمرانی خۆیدا، به ته‌واوی كۆیله‌كانی له ژنه مسوڵمانه‌كان جیاكرده‌وه.خۆی به‌ناو مه‌دینه‌دا ده‌سوڕایه‌وه‌و ئه‌گه‌ر دیتبای ژنێكی كۆیله (قناع/ په‌چه)ی كردووه لێی ئه‌داو به لێدان په‌چه‌كه‌ی پێ ده‌خسته خواره‌وه، و پێی ده‌گووت چیه ده‌ته‌وێت له ژنه ئازاده‌كان بچیت.وه‌ك لێره‌دا ده‌یبینین:
أن "عمر بن الخطاب أمير المؤمنين كان يطوف فى المدينة فإذا رأى أمة محجبة ضربها بدرته الشهيرة حتى يسقط الحجاب عن رأسها ويقول :فيم الإماء يتشبهن بالحرائر "، وقال أنس "مرت بعمر بن الخطاب جارية متقنعة فعلاها بالدرة وقال يالكاع أتتشبهين بالحرائر ألقى القناع"، وروى أبو حفص أن "عمر كان لايدع أمة تقنع فى خلافته "5.
عن إبن قدامة " أن عمر رضى الله عنه ضرب أمة لآل أنس رآها متقنعة وقال إكشفى رأسك ولاتتشبهى بالحرائر"6.
يروى عن أنس بن مالك " إماء عمر كن يخدمننا كاشفات عن شعورهن.7
ئه‌م نموونانه هه‌مووی نموونه‌ی زۆر ئاشكراو ڕوون كه ده‌ری ده‌خه‌ن ئیسلام له سه‌رده‌می ده‌سه‌ڵاتی و پراكتیزه‌كردنیدا، هه‌میشه بایه‌خێكی تایبه‌تی به خه‌ڵكانی ده‌وڵه‌مه‌ند و خانه‌دانه‌كان داوه و هه‌ژارانیش ته‌نیا وه‌ك جێگه‌ی به‌زه‌یی و خێرپێكرد بوون.
.........................
1- رواه أحمد والترمذي وابن ماجه والنسائي في الكبرى
2- سنن الترمذي » كتاب الزهد عن رسول الله صلى الله عليه وسلم » باب ما جاء أن فقراء المهاجرين يدخلون الجنة قبل أغنيائهم
3- سيرة ابن هشام، ج2 ص70-73/أسد الغابة، ج5 ص409/البداية والنهاية، ج4 ص20-21
4- تفسیر ابن كثیر، سورة أحزاب 59
5- كتاب طيقات إبن سعد الجزء السابع ص 127
6- المغنى الجزء الأول ص 351
7- سنن البيهقى الجزء الثانى ص 227
8-